2 Dau hanner yr ymennydd
2.1 Cyflwyniad
Os nad ydych yn rhy fregus, dychmygwch eich bod wedi codi'r pen oddi ar benglog rhywun ac wedi pilio pilen amddiffynnol denau yn ôl. Rydych nawr yn edrych lawr ar yr ymennydd yn eistedd mewn pwll o hylif. Byddwch, fwy na thebyg wedi clywed yr ymadrodd 'breithell' ('grey matter' yn Saesneg) ac un o'r pethau cyntaf y byddech yn ei weld yw bod haen allanol yr ymennydd yn wir yn lliw llwydaidd. Mae hefyd yn cynnwys llawer o grychau a phlygau.
Byddech hefyd yn sylwi bod yr ymennydd wedi'i rannu'n ddau hanner neu hemisffer gyda'r rhaniad yn mynd o flaen yr ymennydd i'r cefn.
Caiff y ddau hemisffer hyn eu hymuno gan fwndel o tua 200 miliwn o gelloedd nerfol sy'n trosglwyddo negeseuon rhwng y ddau hemisffer. Yr enw ar y bwndel celloedd cysylltiol hwn yw'r corpus callosum.
Er bod y ddau hemisffer hyn yn edrych yn debyg, mae iddynt strwythur tebyg hefyd. Mae gwahaniaethau yn y ffordd y maent yn gweithredu felly maent yn rheoli gwahanol ymatebion. Er enghraifft, mae'r hemisffer chwith yn rheoli ac yn derbyn gwybodaeth gan ochr dde'r corff ac mae'r hemisffer dde yn rheoli ac yn derbyn gwybodaeth gan ochr chwith y corff.
Gall y ddau hemisffer ford yn wahanol hefyd o ran y graddau y maent yn rheoli swyddogaethau penodol megis cynhyrchu lleferydd, lled-freuddwydio neu adnabod wyneb rhywun. Gall rhai swyddogaethau gael eu rheoli fwy gan un hemisffer, felly bydd yr hemisffer hwnnw yn gryfach na'r llall. Gall swyddogaethau eraill fod wedi'u rhannu'n gyfartal rhwng y ddau hemisffer. Er enghraifft, fel arfer, mae ein hardal lleferydd wedi'i leoli yn yr hemisffer chwith ac eithrio mewn rhai pob llaw chwith, er nad pob un, y gall fod ganddynt ardaloedd sy'n rheoli lleferydd ar yr hemisffer chwith a'r hemisffer dde. I'r gwrthwyneb, mae'r ddau hemisffer yn chwarae rhan yng ngolwg unigolion er mai'r hemisffer dde sy'n derbyn gwybodaeth gan ardal weledol y chwith a'r hemisffer chwith sy'n derbyn gwybodaeth gan ardal weledol y dde.
Byddwch wedi nodi wrth gyfeirio at bobl llaw chwith uchod nad yw pob ymennydd wedi'i drefnu yn yr un ffordd. Canfyddiad arall yn y maes hwn yw bod gan ddynion, yn enwedig dynion llaw dde, yn rheoli eu lleferydd fwy o'r hemisffer chwith na merched. Os bydd dyn yn dioddef niwed i ardal lleferydd ei hemisffer chwith, caiff hyn fwy o effaith ar ei leferydd na'r effaith ar ferch sydd wedi dioddef niwed tebyg.
Fodd bynnag, o gofio y bydd rhai gwahaniaethau rhwng pobl yn y ffordd y caiff eu hymennydd ei drefnu, mae gennym amrywiaeth o dystiolaeth sy'n awgrymu yn gyffredinol bod y ddau hemisffer yn gryfach mewn gwahanol feysydd. Mae'r hemisffer chwith yn gryfach o ran lleferydd, ysgrifennu, gallu mathemategol, rhesymeg a dadansoddi. Mae'r hemisffer dde yn gryfach o ran canfyddiad, gallu gofodol, galluoedd cerddorol ac artistig, delweddaeth a breuddwydio. Ymddengys hefyd fod yr hemisffer dde yn fwy emosiynol a negyddol o gymharu â'r hemisffer chwith cadarnhaol a rhesymegol.
Mae'r dystiolaeth i gadarnhau'r cynnig y gall un hemisffer fod yn gryfach na'r llall ar gyfer swyddogaeth benodol, neu arbenigo hemisfferigol, wedi dod o nifer o ffynonellau. Yn yr adran hon, byddwch yn ystyried yr hyn a ddysgwyd drwy waith ymchwil gyda phobl sydd wedi cael llawdriniaeth sy'n rhannu hemisffer chwith yr ymennydd o hemisffer dde yr ymennydd.