Skip to content
Skip to main content

About this free course

Download this course

Share this free course

Cànan nan Gàidheal (Gaelic language)
Cànan nan Gàidheal (Gaelic language)

Start this free course now. Just create an account and sign in. Enrol and complete the course for a free statement of participation or digital badge if available.

2.4 Na Ceiltich Eileanach

Tràth sa chiad mhìle bliadhna AC, thàinig na cànanan Ceilteach mòr-thìreach fo bhuaidh chànanan eile, gu sònraichte Laideann nan Ròmanach, agus mu 500 AC, bha eadhon Gallais, a bha uaireigin air a bhith cho làidir, an ìre mhath air a dhol à bith. Ann am Breatainn is Èirinn, ge-tà, bha cànanan is cultaran Ceilteach fhathast beò is beothail. ’S e Ceilteis Eileanach a chanar ris a’ bhuidhinn seo, às a bheil a h-uile cànan Ceilteach a th’ againn an-diugh air èirigh (eadhon tè na Breatainne Bige).

Figear 14 Mapa a’ sealltainn dùthchannan Ceilteach an latha an-diugh – Alba, Èirinn, Eilean Mhanainn, A’ Chuimrigh, A’ Chòrn agus A’ Bhreatainn Bhig. Tha a cànan fhèin aig gach tè dhiubh. Tha iad uile air an seòrsachadh mar cànain Ceilteach Eileanach, fiù ’s cànan na Breatainne Bige a thug tuinichean à Breatainn gu ruige Armoraca.

Eadhon aig an ìre seo, bha eugsamhlachd taobh a-staigh Ceilteis Eileanach. À sinnsear teòridheach ris an canar Tùs-Cheilteis, bha dà bhuidhinn air a thighinn gu bith – P-Ceilteach (no Brythonic) agus Q-Ceilteach (no Goidelic)6. Tha na h-ainmean P- agus Q- stèidhichte air mar a dhèilig gach buidheann ris an t-seann fhuaim ‘Q’ ann an Tùs-Cheilteis. Rinn an luchd-labhairt Goidelic sìmpleachadh air sin gu ‘c’, fhad ’s a bha na Ceiltich Brythonic ga leasachadh gu fuaim ‘p’. Bha gach meur de Cheilteis Eileanach air a riochdachadh, an dà chuid ann an Èirinn is Breatainn, ach ’s e luchd-labhairt Goidelic a bha anns a’ mhòr-chuid ann an Èirinn, le luchd-labhairt Brythonic sa mhòr-chuid ann am Breatainn.

Chithear an sgaradh mòr sin taobh a-staigh nan cànanan Ceilteach fhathast an-diugh. Tha an fheadhainn Brythonic – Cuimris, Còrnais is Breatannais – car coltach ri chèile, a’ leigeil le luchd-labhairt aon chànain beagan dhen fheadhainn eile a thuigsinn. Tha e mar an ceudna do na cànanan Goidelic – Gàidhlig, Gaeilge is Gàidhlig Eilean Mhanainn (Gaelg); faodaidh neach a tha fileanta ann an Gàidhlig na h-Alba, mar eisimpleir, bunaitean de chòmhradh ann an Gàidhlig na h-Èireann a thuigsinn. Eadhon ri linn Chaluim Chille (6mh linn AC), ge-tà, bha feum air eadar-theangair airson còmhradh a bhith ann eadar an naomh agus rìgh Cruithneach: bha cànan Q-Ceilteach aig Calum Cille agus bha tè P-Ceilteach aig na Cruithnich.

Chithear diofar eadar an dà bhuidhinn ann am faclan a thathar a’ cleachdadh fhathast ann an cànanan Ceilteach. Mar eisimpleir tha an Goidelic mac co-ionann ris a’ Bhrythonic map, agus tha an Goidelic ceann co-ionann ris a’ Bhrythonic pen. Seo eisimpleirean eile, a’ cleachdadh fhaclan Cuimreach agus Gàidhlig mar eisimpleirean:

Clàr 2 Coimeas eadar faclan Goidelic agus Brythonic thathar a’ cleachdadh fhathast ann an cànanan Ceilteach
Cuimris (Brythonic/P-Ceilteach)Gàidhlig (Goidelic/Q-Ceilteach)Beurla
paciodWhat
paircoirecauldron
plantclannchildren
pumpcòigfive
pwywho