6.1 Adnoddau meddwl systemaidd
Mae OpenLearn Systems Thinking Hub [Tip: daliwch Ctrl a chliciwch dolen i'w agor mewn tab newydd. (Cuddio tip)] (Y Brifysgol Agored, dim dyddiad) yn darparu mynediad at ystod o adnoddau a chyrsiau a all fod o ddiddordeb i'r rheini sy'n dymuno datblygu eu dealltwriaeth ymhellach drwy ddechrau gyda Systems thinking and practice – OpenLearn (Y Brifysgol Agored, 2021). At ddibenion y cwrs hwn, rydym yn canolbwyntio ar dri dull gweithredu, efallai yr hoffech eu defnyddio i helpu i ddatblygu opsiynau ymhellach.
Diagramau cyswllt achosol
Mae diagram cyswllt achosol yn cynnwys pedair elfen sylfaenol:
- y newidynnau
- y cysylltiadau rhyngddynt
- yr arwyddion ar y cysylltiadau
- arwydd y cyswllt.
Bydd y fideo nesaf yn eich arwain drwy sut mae creu diagram cyswllt achosol.
Download this video clip.Video player: Fideo 21
Transcript: Fideo 21 Diagramau cyswllt achosol
[CERDDORIAETH]
Mae diagramau dolenni achosol wedi'u cysylltu'n agos iawn â diagramau amlachos. Defnyddir y ddau i archwilio a phortreadu'r we o achosion ac effeithiau rhyng-gysylltiedig mewn system benodol. Ac mae llawer o'r camau i'w datblygu yn debyg. Yn union fel diagram amlachos, y cam cyntaf posibl yw ysgrifennu rhai o'r ffactorau allweddol yn y system benodol. A nodi'r prif gysylltiadau rhyngddynt â saethau, lle mae newid mewn un yn achosi newid yn y llall.
Er y gellid ychwanegu arwyddion i'r saethau yn y diagram ar y cam hwn, gall fod yn fwy defnyddiol meddwl drwy resymeg y gydberthynas achosol rhwng y ffactorau hyn. Yna, gellir mynegi hyn drwy ychwanegu geiriau sy'n nodi effeithiau mwy neu lai o rai o'r ffactorau hyn ar ffactorau eraill. Er enghraifft, gall llai o blâu olygu mwy o blanhigion mewn cnydau.
Oherwydd y gall diagramau dolenni achosol fod yn sail i fodelau dynamig systemau, mae'n ddefnyddiol meddwl am yr holl ffactorau fel newidynnau mewn model a diystyru ffactorau lle nad yw newidynnau mor bwysig o bosibl. Wrth gwrs, gall gwneud hyn olygu bod y diagram yn gymhleth iawn, ac efallai y bydd angen i chi lunio fersiynau diwygiedig er mwyn egluro eich ffordd o feddwl.
Er enghraifft, rwyf wedi tynnu tir âr allan fel ffactor canolraddol rhwng cnydau a phoblogaethau dynol ac wedi penderfynu peidio â chynnwys unrhyw eiriau i nodi natur y gydberthynas achosol. Gyda phrofiad, ni fydd angen i chi fynd drwy'r cam hwn. Yn hytrach, meddyliwch am y ffactorau a'r cysylltiadau allweddol a natur a chyfeiriad yr achosiaeth gan ddefnyddio arwyddion.
Mewn diagramau dolenni achosol, gellir labelu'r ffactorau neu'r saethau i nodi bod cynnydd neu ostyngiad yn y ffactor ar ddechrau saeth yn helpu i gynyddu neu ostwng y ffactor ar ei phen. Dyma un o'r prif wahaniaethau rhwng diagramau amlachos. Mewn diagramau dolenni achosol, fel arfer, caiff y saethau hyn eu labelu ag S yn hytrach na gair fel cynyddu neu ag O yn hytrach na geiriau fel gostwng neu atal.
Mae'r S yn golygu bod newid mewn un ffactor yn achosi newid yn yr un cyfeiriad yn y ffactor arall. Mae'r O yn golygu bod y newid mewn un ffactor yn achosi newid mewn cyfeiriad croes yn y ffactor arall. Fodd bynnag, efallai eich bod wedi dod ar draws enghreifftiau lle caiff yr S a'r O eu disodli gan arwydd plws neu bositif neu finws neu negatif i olygu'r gydberthynas achosol gyfatebol.
Pan fydd y labeli ar ddolen i gyd yr un fath, bydd y ddolen yn atgyfnerthu ac wedi'i labelu ag R. Pan fydd y labeli'n wahanol, bydd y ddolen yn cydbwyso ac wedi'i labelu â B. Dangosir rhai dolenni syml yma, ac mae un yn atgyfnerthu a thair yn cydbwyso. Mae'r ddolen atgyfnerthu yn dangos bod cynnydd yn y boblogaeth ddynol yn achosi cynnydd yn arwynebedd y cnydau a dyfir. Yna, gall y cynnydd yn y bwyd a gynhyrchir gefnogi poblogaeth mwy o faint hyd yn oed.
Dangosodd y tair dolen cydbwyso fod cynnydd mewn un newidyn yn arwain at gynydd yn y llall, sydd, yn ei dro, yn achosi gostyngiad yn y newidyn cyntaf. Mae hyn, yn ei dro, yn arwain at ostyngiad yn yr ail newidyn, sydd, yn y pen draw, yn achosi cynnydd yn y newidyn cyntaf.
Mae'n bwysig cofio y gall rhai dolenni gymryd sawl cam neu y gallant gymryd llawer o amser i ddod yn weithredol. Mae gan y ddolen gydbwyso benodol hon bedwar newidyn lle mai dim ond dros fisoedd neu flynyddoedd y gellir gweld dylanwad un newidyn ar y nesaf. Felly rwyf wedi rhoi llinellau torri dwbl ar ddau ohonynt.
[CERDDORIAETH]
Fideo 21 Diagramau cyswllt achosol
Interactive feature not available in single page view (see it in standard view).
Diagram sawl achos
Os oes angen i chi archwilio dynameg achosol sefyllfa, yna mae angen diagram sawl achos arnoch chi. Bydd hyn yn dangos i chi drosolwg o nifer o ffactorau achosol perthnasol a sut mae'r rhain yn cysylltu â'r naill a'r llall o ran beth sy'n achosi rhywbeth arall. Bydd y fideo nesaf yn eich arwain drwy sut mae creu diagram sawl achos.
Download this video clip.Video player: Fideo 22
Transcript: Fideo 22 Diagram sawl achos
[CERDDORIAETH]
Wrth lunio diagram amlachos, yn aml byddwch yn dechrau gydag un digwyddiad neu'n nodi'r hyn rydych am ei esbonio, efallai am ei fod yn rhywbeth rydych am ei gyflawni neu'n rhywbeth rydych am ei osgoi.
Gofynnwch y cwestiwn, Beth sy'n achosi hyn? Efallai mai'r rhain fydd yr achosion cyntaf a ddaw i'r meddwl, ond cyn symud ymlaen, mae'n aml yn ddefnyddiol gofyn beth arall sy'n achosi hyn?
Nesaf, gofynnwch, beth sy'n achosi pob un o'r rhain? Ac eto, beth arall sy'n achosi pob un o'r rhain? Ac ar gyfer pob un o'r ffactorau hyn, gallwch ofyn yr un cwestiynau eto ac eto.
Yn ymarferol, nid yw mor syml â hyn fel arfer. Ac mae'n rhaid i chi ofyn dau neu dri chwestiwn arall. I ddechrau, ar gyfer pob dolen, mae angen i chi ofyn a yw'n ddolen uniongyrchol neu a oes ffactorau canolraddol y gallai fod yn ddefnyddiol eu nodi?
Mae hyn yn bwysig oherwydd gall fod gan bob un o'r ffactorau canolraddol hyn sawl achos, ac efallai mai un o'r rhain yw'r ffordd fwyaf addawol o ymyrryd yn y sefyllfa hon.
Dyma enghraifft. Gall sychder achosi newyn. Ond gall agor y gadwyn o ffactorau achosol rhwng y ddau eich helpu i weld pa gamau y gellir eu cymryd. Yn ail, mae angen i chi chwilio am gysylltiadau achosol rhwng y ffactorau a nodwyd gennych. Mae'n bosibl mai'r rhyng-gysylltiadau hyn yw'r rhai pwysicaf i'w nodi, oherwydd gall rhai ohonynt ffurfio dolenni adborth pan fydd y saethau'n dilyn ei gilydd o amgylch dolen gaeedig.
Mae dolenni adborth yn chwarae rôl bwysig yn rheoli ymddygiad y system gyfan, felly gallant eich helpu i nodi'r pwyntiau y gallai ymyriad fod fwyaf effeithiol.
Os byddwch yn gweithio ar bapur, mae'n debygol y byddwch yn mynd drwy sawl dalen. Mae rhai pobl o'r farn ei bod yn ddefnyddiol defnyddio nodiadau Post-it, fel y gallant eu symud o amgylch y dudalen.
Un ffordd amgen bosibl o lunio diagram amlachos yw gan ddechrau gyda digwyddiad lle rydych am archwilio'r canlyniadau posibl a datblygu mewn ffordd debyg, gan ofyn beth yw effeithiau posibl hyn? Pa effeithiau posibl arall sydd a beth fyddai effeithiau posibl y rhain?
Gallai'r math hwn o ddull fod yn ddefnyddiol ar gyfer archwilio canlyniadau tebygol cymhellion y gallech eu cymryd mewn sefyllfa bresennol, boed yn rhai bwriadedig ac anfwriadedig. Yn yr achos hwn, mae'n debygol y byddech eisoes wedi dadansoddi'r sefyllfa gan ddefnyddio'r dull cyntaf. Felly byddech yn fwy tebygol o fod yn ychwanegu diagram presennol nac yn dechrau o'r newydd.
[CERDDORIAETH]
Fideo 22 Diagram sawl achos
Interactive feature not available in single page view (see it in standard view).
Diagram dylanwad
Gall fod yn ddefnyddiol dechrau gyda map systemau ac yna ei addasu fel diagram dylanwad, gan fod y diagram hwn yn defnyddio saethau i ddarlunio'r dylanwadau rhwng is-systemau. Bydd y fideo nesaf yn eich arwain drwy sut mae creu diagram dylanwad.
Download this video clip.Video player: Fideo 23
Transcript: Fideo 23 Mapiau dylanwad
[CERDDORIAETH]
Gall llunio diagram dylanwad eich helpu i feddwl am sefyllfaoedd lle mae llawer o gyrff, grwpiau ac unigolion gwahanol yn dylanwadu ar ei gilydd mewn ffyrdd amrywiol a lle byddech yn hoffi dylanwadu ar y sefyllfa eich hun o bosibl. Mae'r cylchoedd yn cynrychioli'r endidau sy'n dylanwadu ar ei gilydd a gallant fod yn unrhyw beth mwy neu lai, er enghraifft, gall cylchoedd gynrychioli; unigolion neu rôl a grwpiau o bobl, megis timau, adrannau neu sefydliadau. Gallant gynrychioli proses, cyfarpar, caledwedd – unrhyw beth mwy neu lai. Mae saethau yn cynrychioli llif y dylanwad rhyngddynt.
Fel gyda darluniau cyfoethog, mae llunio diagram dylanwad yn cynnwys proses o wahaniaethu. Os byddwch yn cynnwys pob dylanwad y gallwch feddwl amdano, bydd gennych rwydwaith cymhleth o nodau rhyng-gysylltiedig. Dim ond pan fyddwch yn nodi'r dylanwadau sydd fwyaf arwyddocaol mewn perthynas â'ch diddordeb penodol yn y sefyllfa y bydd y diagram yn ddefnyddiol.
[CERDDORIAETH]
Fideo 23 Mapiau dylanwad
Interactive feature not available in single page view (see it in standard view).
Nawr eich bod wedi cael cyfle i archwilio'r adnoddau meddwl systemaidd, mae'r gweithgaredd canlynol yn gofyn i chi roi cynnig ar un ohonynt.
Gweithgaredd 23 Rhoi cynnig ar yr adnoddau
Timing: 15 munud
Defnyddiwch un o'r tri dull gweithredu i archwilio rhai o'r heriau o symud i fodel hybrid yr ydych yn meddwl amdano.
- Beth yw diwylliant eich sefydliad? Beio neu atebolrwydd, cymathol neu gynhwysol, amharod i gymryd risgiau neu arbrofol, etc.
- Beth yw amodau, cyfleoedd a chyfyngiadau eich prosiect? Cyllideb, costau, staffio, lleoliadau, deddfwriaeth ac ati?
- Pwy a beth sy'n cydweithio i greu'r hyn a wneir, a beth yw'r cydgysylltiadau sy'n hwyluso hyn?
- A yw'r cydgysylltiadau hynny yn dynn neu'n fwy rhydd?
Myfyrio ar eich gweithgaredd gwneud synnwyr:
- A wnaethoch chi ddarganfod unrhyw beth newydd ynghylch y sefyllfa?
- A welsoch chi wahanol bersbectifau o'r sefyllfa wrth i chi weithio drwy'r sefyllfa?
- A adnabuoch chi unrhyw gysylltiadau yn eich diagramau? A beth maen nhw'n ei ddarlunio yn eich barn chi?
- A adnabuoch ragor o ansicrwydd y mae angen i chi wneud synnwyr ohono?
Gall y cyflwyniad i'r meddwl systemaidd a dulliau yr ydym wedi'u harchwilio yn yr adran hon eich helpu chi i ddatblygu'ch opsiynau gyda gwell eglurdeb ac ymgysylltu rhanddeiliaid.