Damcaniaeth ddatblygiadol
Mae'r ffordd y mae plant yn dysgu ac yn datblygu yn faes anferth o seicoleg ddatblygiadol ac mae safbwyntiau gwahanol yn sail i'r profiadau y caiff plant eu hamlygu iddynt. Mae dau ddamcaniaethwr yn benodol wedi bod yn ddylanwadol o ran datblygiad plant, sef, Jean Piaget (1896–1980) a Lev Vygotsky (1896–1934).
Roedd damcaniaeth Piaget yn dadlau bod datblygiad yn digwydd yn bennaf drwy ffactorau mewnol i'r plentyn a gaiff eu creu yn fiolegol a bod pob plentyn yn mynd drwy gamau datblygu tua'r un pryd. Peidiwch â phoeni gormod am y pedwar cam gwahanol (er y gallech fod am roi cynnig ar Gwestiwn 1 y cwis ar y pwynt hwn). Y camau hyn (Ffigur 5) yw:
- Synhwyraidd-weithredol (0–2 oed)
- Cynweithredol (2– 7 oed)
- Gweithredu diriaethol (7–11 oed)
- Gweithredu ffurfiol (11–15 oed)
Mae'r rhain yn gamau cymhleth o ddatblygiad gwybyddol ac os byddwch yn dewis astudio datblygiad plentyn yn fanylach, byddwch yn dysgu mwy amdanynt. Isod ceir crynodeb o brif nodweddion pob cam datblygu. Roedd Piaget yn dadlau bod pob plentyn yn dilyn y camau hyn yn eu trefn.
Cam 1: Synhwyraidd-weithredol (0–2 oed). Mae'r plentyn yn dysgu drwy wneud ac mae hyn yn cynnwys edrych, cyffwrdd a sugno. Mae ganddynt ddealltwriaeth sylfaenol o gydberthnasau achos ac effaith. Mae sefydlogrwydd gwrthrych yn ymddangos oddeutu 9 mis.
Cam 2: Cynweithredol (2–oed). Mae'r plentyn yn defnyddio iaith a symbolau, yn cynnwys llythrennau a rhifau. Mae myfïaeth yn amlwg. Mae sgwrsio yn nodi diwedd y cyfnod cynweithredol a dechrau gweithredoedd diriaethol.
Cam 3: Gweithredu diriaethol (7–11 oed). Gall y plentyn ddatblygu sgiliau cadwraeth, trefnu cyfresol a dealltwriaeth fwy aeddfed o gydberthnasau achos ac effaith.
Cam 4: Gweithredu ffurfiol (glasoed–oedolion). Gall yr unigolyn ddangos meddwl haniaethol yn cynnwys rhesymeg, rhesymu diddwythol, cymharu a dosbarthu.
Mewn cyferbyniad â chamau datblygu Piaget sy'n seiliedig ar fioleg, roedd Lev Vygotsky, y Rwsiad, yn ystyried bod ffactorau amgylcheddol, fel datblygiad cymdeithasol plentyn, yn bwysicach o ran ysgogi a chefnogi datblygiad. Gelwir hyn yn ddamcaniaeth lluniadaeth gymdeithasol neu ddamcaniaeth gymdeithasol-ddiwylliannol.
Mae Dafydd a Siân wedi dod yn ymwybodol drwy astudiaethau Siân bod damcaniaeth Vygotsky yn sail i'r hyn a wnânt wrth weithio gartref gyda Tomos ar yr ymarferion a bennwyd gan y therapydd lleferydd ac iaith.
I roi un enghraifft, gall Tomos wneud y synau 'sss' a 'shh' ond mae'n drysu rhyngddynt, felly mae'r therapydd lleferydd wedi gofyn iddynt fodelu'r synau y maent am i Tomos ei wneud drwy roi cwlwm tafod: 'Smelly shoes and socks shock sisters' ac yna ei annog i'w copïo.
O fewn dim ond ychydig ddiwrnodau, mae ei ynganu wedi gwella ac mae Tomos wedi gweld bod y gweithgaredd – y profiad dysgu – yn hwyl, mae'n debyg am ei fod yn meddwl ei fod yn ddoniol, cael chwaer i'w dychryn ag esgidiau a hosanau drewllyd.
Mae Vygotsky, fel Piaget, wedi dadlau bod plant yn dysgu drwy chwarae. Fodd bynnag, pwysleisiodd bwysigrwydd ymgysylltu â phlant eraill drwy chwarae. Gall Siân a Dafydd weld y graddau y mae Mali wedi elwa ar gael Tomos yno i wylio a dysgu ganddo.
Er eu bod yn gwybod bod rhesymau posibl eraill dros y gwahaniaethau rhwng y ddau blentyn, maent wedi sylwi bod Mali wedi cyrraedd y cerrig milltir o gropian a cheisio bwydo ei hun, er enghraifft, yn gynt o lawer na Tomos. Maent hefyd wedi sylwi bod Tomos yn ceisio dysgu pethau iddi, fel sut i bentyrru'r brics o'i throli brics, nawr bod ganddi lawer mwy o reolaeth dros yr hyn y gall ei wneud gyda'i chorff.