Uned 4 Crefydd a chred yng Nghymru’r Tuduriaid

Rhagair (Matthew Griffiths)

Daw traethawd Glanmor Williams, 'Crefydd a chred', o'r gyfrol Tudor Wales, a gyhoeddwyd fel rhan o gyfres ‘Welsh History and its Sources’ yn 1988. Roedd traethodau eraill yn y testun yn rhoi sylw i wleidyddiaeth, cymdeithas ac economi. Williams oedd y dewis amlwg i ysgrifennu am grefydd a chred boblogaidd. Pan ysgrifennodd y traethawd hwn roedd wedi sicrhau ei enw da ers tro byd fel myfyriwr blaenllaw'r eglwys yng Nghymru yn yr Oesoedd Canol a chyfnod y Tuduriaid. Bu farw Williams yn 2006, gyda'r enw da wedi ei selio yn ei gyfrol Wales and the Reformation (1997). Roedd natur ac effaith y Diwygiad ar Gymru yn fater o ddadlau hanesyddol ar fyrder ar un adeg, dan anfantais y problemau a ddaw yn sgil ffynonellau, a oedd yn nodi tuedd safbwynt ei haneswyr - tuag at y Catholigion neu’r Protestaniaid. Fe wnaeth Williams, er dan ddylanwad y capel heb os, ddod â sobrwydd mawr calonogol i'r pwnc.

Yn wir, disgrifiodd yn ei hunangofiant yn 2002 sut y daeth, drwy ei waith cynnar ar yr Esgob Richard Davies, i gydnabod y duedd sy'n gynhenid yn y cyfrifon Anglicanaidd, anghydffurfiol a Chatholig o’r Diwygiad.

I was coming increasingly to conceive of it as a debate about the reform of religion between two sets of enthusiasts, who differed widely amongst themselves and who, in spite of the fierce controversies between them and their antagonists, had much in common.

Roedd yn anelu i fod yn wrthrychol er ei argyhoeddiad fel Bedyddiwr (roedd yn ddiacon yng Nghapel Gomer, Abertawe) a’i ddiddordeb cynnar yn y weinidogaeth. Wedi ei eni yn fab i löwr yn Nowlais, Merthyr Tudful, yn 1920, dechreuodd ddysgu yn Abertawe yn 1945, ac ef oedd yr Athro yno o 1957 nes iddo ymddeol yn 1982. Yn 1975 daeth yn Llywydd Undeb Bedyddwyr Cymru.

Er mai ei brif ddiddordeb oedd y Diwygiad Protestannaidd a'i brif gymeriadau yng Nghymru, a bod hynny wedi para trwy gydol ei fywyd, mae ei waith cyhoeddedig yn gosod hyn mewn cyd-destun llawer ehangach, fel y daeth yn gymaint o hanesydd diwylliant a chred yng Nghymru'r Oesoedd Canol ag yr oedd yn gyfranogwr ym maes gorlawn astudiaethau am y Diwygiad Protestannaidd.

Roedd Wales and the Reformation yn un o dri llyfr mawr ei yrfa. Cafodd ei ragflaenu gan y gyfrol enfawr The Welsh Church from Conquest to Reformation (1962), a chan Recovery Reorientation and Reformation: Wales 1415-1642 (1987, ailgyhoeddwyd wedyn dan y teitl Renewal and Reformation: Wales, c 1415-1642). Gwaith nodedig arall yw Welsh Reformation Essays (1967). Mae cysylltiad agos rhwng hyn a’i waith ar ddyneiddiaeth y Dadeni yng Nghymru a'r cyd-destun Celtaidd ehangach, gyda pheth ohono wedi’i gyhoeddi yn y Gymraeg. Trefnodd gynhadledd bwysig o astudiaethau Celtaidd yn Abertawe yn 1987 a gymerodd y Dadeni fel ei thema. Cyhoeddwyd y trafodion yn Glanmor Williams ac R.O. Jones (goln.) The Celts and the Renaissance: Tradition and Innovation (1990).

Trwy ei ymchwil a’i gyhoeddiadau a thrwy waith cenhadol ehangach, yr oedd yn un o haneswyr cenhedlaeth fawr a honnodd, ynghyd â'u myfyrwyr a’u protégés (yn achos Williams, Rees Davies oedd un o'r rhai mwyaf nodedig), bod hanes y Cymry yn unigryw ac yn bwysig, ac a roddodd iddo, hyd yn oed am gyfnod byr, le yn haul academaidd y colegau prifysgol yng Nghymru. Ar farwolaeth Williams, disgrifiodd Meic Stephens (2005) ef yn gywir fel hanesydd digyffelyb Cymru, y mwyaf toreithiog ac awdurdodol, ac arweinydd adfywiad yn hanes Cymru.

Mae'r traethawd sydd wedi’i gynnwys yma yn adlewyrchu meddwl aeddfed Williams ar y materion a oedd yn hoelio’r rhan fwyaf o’i sylw fel hanesydd. Mae’r dull yn gytbwys ac yn amhleidiol, ac mae’r amlinelliad o’r Diwygiad Protestannaidd yng Nghymru yn un sy'n anodd ei feirniadu. Fodd bynnag, rydym yn cael ychydig o flas ar wreiddioldeb Williams. Ar ôl dewis pwnc lle mae dogfennaeth yn brin, yn sicr o'i chymharu â’r hyn sydd ar gael ar gyfer Lloegr, gwnaeth yn fawr o’r rhan fwyaf o'r ffynonellau llenyddol oedd ar gael yn y Canol Oesoedd diweddarach ac ar ôl hynny. Yn The Welsh Church from Conquest to Reformation defnyddiodd y cerddi crefyddol mawl helaeth a gynhyrchwyd gan feirdd Cymru i archwilio meddylfryd eu noddwyr bonheddig, gan wneud y mwyaf o'r deunydd hwn wrth olrhain agweddau at gred cyn ac ar ôl y rhwyg â Rhufain. Y mae hefyd yn drawiadol yn y modd y mae’n defnyddio ffabrig ffisegol eglwysi plwyfi cyn y Diwygiad i asesu natur a dyfnder duwioldeb y lleygwyr. Gyda'i gilydd, mae hyn yn ychwanegu sylwedd at yr awgrym bod eglwys Cymru a'i chlerigwyr o bosibl yn dlawd, ond bod eu duwioldeb ymhell o fod yn wannaidd. Roedd y dull hwn yn rhan o ddiddordeb ehangach mewn iaith, cred a hunaniaeth yng Nghymru, sy’n un o gryfderau ei ysgrifennu ar hanes eglwysig a’r hanes ehangach a drafodwyd yn Recovery, Reorientation and Reformation.

Ychydig o fanylion y mae'r traethawd yn ei roi am y prosiect dyneiddiol yng Nghymru i ddod â'r bobl at Brotestaniaeth drwy fersiynau Cymraeg o'r Beibl a'r Llyfr Gweddi, er ei fod yn dod i ben gyda datganiad clir mai llwyddiant yr ymgyrch hon oedd yn gyfrifol am oroesiad Cymraeg fel iaith llenyddiaeth a litwrgi ac ar gyfer cynnal ymdeimlad o hunaniaeth genedlaethol drwy’r canrifoedd dilynol. Roedd yr ymdeimlad o genhadaeth lenyddol a rannwyd gan gylch bach o ysgolheigion a gwŷr eglwysig Protestannaidd yn gorfod ymdopi gyda safbwynt y llywodraeth y dylai Saesneg fod yn iaith addoli gyffredin, a chanfyddiad ymysg dyneiddwyr bod yr ieithoedd Celtaidd yn ieithoedd barbaraidd (gweler erthygl Felicity Heal ‘Mediating the word: language and dialects in the British and Irish reformations’, 2005). Mynegi’r thema hon yw un o agweddau mwyaf llwyddiannus Wales and the Reformation.

Crefydd a chred (Glanmor Williams)