Namba ya moduli 3: Masuala ya Jumuiya na Uraia

Sehemu ya 1: Kubainisha uraia mwema

Somo la 1

Raia wote, pamoja na watoto, wana haki na majukumu, lakini yanatofautiana kati ya mtu na mtu. Ili wanafunzi walielewe hili, wanahitaji kutambua haki na majukumu yana maana gani kwao. Wanahitaji kuelezana waliyoyatambua na kufikiria tofauti zao. Ili kutimiza hili, wanahitaji kuzungumza wakiwa darasa zima au wakiwa wawili wawili au wakiwa katika vikundi.

Uraia ni wazo gumu kwa wanafunzi wadogo na wanaweza wasilielewe mwanzoni. Ni vyema basi kulihusisha na kitu wanachokijua - kama kazi wanazozifanya wakiwa nyumbani. Kwa wanafunzi wakubwa, utaweza kutalii mada hii kwa undani na kuendeleza welewa wao kwa kufikiria wajibu na majukumu yao katika muktadha mpana zaidi wa jamii.

Somo la 2

Sote huishi katika makundi au familia. Familia zetu ni sehemu ya makundi, kama vile vijiji au jamii. Ndani ya jamii tuna haki na wajibu. Hii maana yake ni kuwa inabidi kufanya mambo fulani ndani ya jamii na jamii lazima zifanye au zitufanyie mambo fulani. Nyenzo-rejea 2: Haki za mtoto itakusaidia kutayarisha mada hii.

Wanafunzi wanahitaji kukutana na wataalamu ambao wako tayari kuzungumza nao kuhusu maoni yao ya mada hii. Hii itawasaidia wanafunzi kuelewa wajibu wao katika jamii na kuwahamasisha kujifunza. Kabla ya mgeni kuja darasani kwako, ungependa kufikiria kupanga upya madawati ili kuifanya hali ya darasa kuwa vutivu. Hali hii itamfanya mgeni kujisikiavizuri na kuwasaidia wanafunzi kujifunza kwa sababu wanaweza kuona na kusikia vizuri zaidi. Kwa taarifa zaidi tazama Nyenzo-rejea muhimu: Kuwatumia wageni kutoka kwenye jamii husika kama nyenzo.

Somo la 3

Ili kukubalika kuwa raia wa nchi yoyote unapaswa kuwa umekamilisha vigezo fulani. Vigezo hivi huandikwa katika katiba ya nchi. Jaribu kupata katiba ya nchi yako na zingatia inataja vigezo gani. Nyenzo-rejea 3: Nukuu kutoka katika Katiba inaorodhesha sifa za kuwa raia.

Njia mojawapo ya kutambua maoni ya wanafunzi wako kuhusu uraia imetolewa katika Uchunguzi Kifani 3.

Mabaraza ya shule yanaweza kuhitimisha mjadala kama njia mojawapo ya kuhamasisha wanafunzi. Namna ya kutayarisha baraza imeelezwa katika Shughuli muhimu.

Nyenzo-rejea ya 1: Haki na wajibu wa watoto- Orodha ya darasa ya mwalimu Nqwinda

 Mifano ya kazi za wanafunzi

Nyenzo-rejea ya 2: Haki za mtoto katika Tanzania

 Nyenzo-rejea ya Mwalimu ya kutumia katika kupanga au kurekebisha pamoja na wanafunzi

Kwa kuzingatia mkutano wa Umoja wa Mataifa kuhusu haki za mtoto ulioridhiwa mwaka 1991, haki za mtoto ni :

Mtoto katika Tanzania:

Anapaswa kuwa na haki sawa kama mtu mzima, bila kujali jinsia yake, dini, mila, kutoka vijijini au mijijini, uraia, kabila, jamii, hali ya ndoa ya wazazi wake au maoni.

Haki ya kukulia katika mazingira salama, uangalizi mzuri na mazingira salama, na kuwa na mahitaji ya msingi ya maisha, ikiwa ni pamoja na chakula, huduma za afya, mavazi na malazi.

Kuwa na jina na uraia.

Haki ya kujua wazazi wake ni nani na kufurahia maisha kuwa pamoja na familia au familia kubwa zaidi. Mahali ambapo mtoto hana familia au ameshindwa kuishi nao, basi anapaswa kupewa mbadala wa matunzo unaopatikana.

Haki ya kupewa kipaumbele katika mambo anayotaka katika uamuzi wowote uaofanywa kumhusu.

Haki ya kutoa maoni na kusikilizwa, na kushauriwa kwa kuzingatia welewa wake katika maamuzi ambayo yanamuathiri.

Haki ya kupata kinga ya afya yake kwa kupata chanjo na huduma nyingine za kiafya, na kufundishwa jinsi ya kujikinga dhidi ya magonjwa. Anapokuwa mgonjwa, motto anapaswa kutibiwa kikamilifu.

Mtoto mlemavu ana haki ya kushughulikiwa kwa heshima kama watoto wengine na kupewa matunzo maalum, elimu na mafunzo panapohitajika ili kukuza kipaji chake na kujitegemea.

Haki ya kukataa kulazimishwa kuingizwa katika makundi ya kijamii na utamaduni ambayo yanaleta madhara (jando na unyago) ya kiafya.

Haki ya kutendewa kwa haki na kibinadamu katika mfumo wa sheria

Haki ya kulindwa dhidi ya aina zote za unyanyaswaji na unyonywaji.

Haki ya kupata elimu ya msingi.

Haki ya kupata burudani isiyo na madhara kimaadili; kushiriki katika michezo na shughuli za utamaduni chanya na sanaa.

Haki ya kutoajiriwa au kushiriki katika shughuli ambazo zinahatarisha maendeleo ya afya, elimu, akili, mwili na maadili

Mtoto, akiwa katika hali ya dharura ya kivita, mkimbizi au katika hali yoyote ya hatari, basi ana haki ya kuwa kati ya watu wa kwanza kuokolewa na kutunzwa.

Nyenzo-rejea 3: Nukuu kutoka katika Katiba: Sheria ya uraia ya ikionesha baadhi ya vigezo kwa wale ambao wana sifa za kuwa raia wa Tanzania.

 Nyenzo-rejea ya Mwalimu ya kutumia katika kupanga au kurekebisha pamoja na wanafunzi

SEHEMU YA II KUPATA URAIA SIKU YA AU KABLA YA SIKU YA MUUNGANO

4. Raia wa Tanzania bara na Zanzibar kabla ya siku ya Muungano anachukuliwa kuwa amekuwa raia wa Tanzania siku ya Muungano.

1. Kila mtu ambaye, baada ya kuzaliwa Tanzania bara au Zanzibar kabla ya siku ya Muungano, alikuwa mara moja kabla ya siku ya Muungano raia wa Jamhuri ya Tanganyika au wa Jamhuri ya watu wa Zanzibar atachukuliwa kuwa amekuwa, siku ya Muungano, na, kuanzia siku ya Muungano, kwa kuzingatia kifungu cha 30, kuwa ameendelea, na baada ya kuanza kwa sheria hii ataendelea, kuwa raia kwa kuzaliwa wa Jamhuri ya Muungano

2. Kila mtu, aliyezaliwa nje ya ama Tanzania bara au Zanzibar kabla ya siku ya Muungano, alikuwa mara moja kabla ya siku ya Muungano raia kwa kujiandikisha au kwa kuasiliwa na Jamhuri ya Tanganyika au wa Jamhuri ya watu wa Zanzibar atachukuliwa kuwa amekuwa, siku ya Muungano, na, kuanzia siku ya Muungano, kwa kuzingatia kifungu cha 30, kuwa ameendelea,kuwa raia kwa kujiandikisha au vinginevyo, kwa kuasiliwa na Jamhuri ya Muungano, na baada ya kuanza kwa sheria hii ataendelea, kuwa raia kwa kuzaliwa, kwa kuasiliwa na Jamhuri ya Muungano, na baada ya kuanza kwa sheria hii atakuwa na ataendelea kuwa raia wa kuasiliwa wa Jamhuri ya Muungano.

3. Kila mtu, aliyezaliwa nje ya ama Tanzania bara au Zanzibar kabla ya siku ya Muungano, alikuwa mara moja kabla ya siku ya Muungano raia kwa ukoo wa Jamhuri ya Tanganyika au wa Jamhuri ya watu wa Zanzibar atachukuliwa kuwa amekuwa, siku ya Muungano, na, kuanzia siku ya Muungano, kwa kuzingatia kifungu cha 30, kuwa ameendelea kuwa raia kwa ukoo wa Jamhuri ya Muungano.

5. Watu waliozaliwa katika Jamhuri ya Muungano siku ya au baada ya siku ya Muungano

1. Kwa kuzingatia sharti la kifungu kidogo cha (2), kila mtu aliyezaliwa katika Jamhuri ya Muungano wa Tanzania siku ya au baada ya siku ya Muungano atachukuliwa kuwa amekuwa na kuendelea kuwa raia wa Jamhuri ya Muungano kuanzia siku ya kuzaliwa kwake, na kuanzia siku ya kuanzishwa kwa sheria hii atakuwa na kuendelea kuwa raia wa Jamhuri ya Muungano, kwa kuzingatia masharti ya kifungu cha 30.

2. Mtu hatachukuliwa ni raia au kuwa raia wa Jamhuri ya Muungano kwa mujibu wa kifungu hiki kama wakati wa kuzaliwa kwake -

   • a.wazazi wake wote hawakuwa raia wa Jamhuri ya Muungano na baba yake, aliyeteuliwa kuwa mwakilishi, ana kinga ya madai na mchakato wa kisheria, ambayo hutolewa kwa mjumbe wa mamlaka ya nchi za nje, katika Jamhuri ya Muungano, au
   • b.mmojawapo wa wazazi wake ni adui na uzazi umetokea katika sehemu ambayo ilikuwa chini ya miliki ya adui.

6. Watu waliozaliwa nje ya Jamhuri ya Muungano siku ya au baada ya siku ya Muungano

1. Kila mtu aliyezaliwa nje ya Jamhuri ya Muungano siku ya au baada ya siku ya Muungano atachukuliwa kuwa, kuanzia tarehe yake ya kuzaliwa, atachukuliwa kuwa na kuendelea kuwa, kwa kuzingatia mwanzo wa sheria hii atakuwa na kuendelea kuwa, raia wa Jamhuri ya Muungano ikiwa tarehe hiyo ya kuzaliwa kwake baba yake au mama yake ni au alikuwa raia wa Jamhuri ya Muungano wa Tanzania vinginevyo licha ya ukoo, wa kuzingatia sharti la kifungu cha 30.

Sehemu ya 2: Njia za kuchunguza masuala ya kijinsia

Somo la 1

Mitazamo pogofu kuhusu jinsia, ingawa ni suala pana la kijamii, inaanzia nyumbani. Bila ya kuitambua, wazazi wengi katika familia zao huwatendea wavulana na wasichana namna tofauti –imeshakuwa kawaida kufanya namna hiyo; na wanaona hakuna sababu ya kubadili.

Matokeo yake, tabia hii yenye msimamo usiobadilika imesababisha, hususan kwa wasichana, kuamini kwamba hivi ‘ndivyo namna mambo yalivyo’ na hakuna chochote kinachoweza kufanyika hapo. Wavulana pia wanaikubali hali hii kwa sababu inaelekea kuwanufaisha.

Unaweza kuchunguza tofauti hizi pamoja na wanafunzi wako kwa kufanya kazi katika makundi ya jinsia moja ili kuwasaidia wanafunzi wako wazungumze kuhusu tabia na imani zao.

Katika Uchunguzi-kifani uliotangulia ( Moduli 2, Sehemu 2, Uchunguzi-kifani 2 ), mwalimu mmoja aliwaambia wanafunzi wake walete kanuni za familia darasani. Wakati walipoziwasilisha, darasa liliona kwamba kulikuwa na kanuni tofauti kati ya wavulana na wasichana. Mwalimu akaamua kuandaa masomo ya jinsia, baadaye katika muhula huo. Uchunguzi-kifani 1 unaonesha kilichotokea katika mojawapo kati ya masomo hayo.

Somo la 2

Igizo kifani linaweza kuwa mbinu madhubuti sana katika kufundisha na kujifunza –hasa unaposhughulikia mada nyeti zinazohusu stadi za maisha au masomo ya uraia. Ni mbinu zinazofaa hasa unapochunguza masuala ya kijinsia pamoja na wanafunzi wako. Inaweza kuwasaidia wanafunzi kuzungumza kwa uhuru zaidi kwa sababu igizoni wanazungumza kuhusu tabia za watu wengine, na si tabia zao wenyewe. (Angalia Nyenzo-rejea Muhimu: Kutumia igizo kifani/majibizano/mchezo wa kuigiza darasani .)

Ni muhimu kuchunguza mahali mtazamo pogofu kuhusu jinsia unapotokea. Wanafunzi wanahitaji kutambua ni wapi tabia ya mtazamo pogofu inashadidiwa. Mingi kati ya mitazamo hii inatokea katika familia, ni vema kuchunguza tabia yako mwenyewe. Je, unashadidia mitazamo pogofu ya kijinsia kwenye darasa lako? Je, mitazamo pogofu ya kijinsia ilishadidiwa kwenye familia yako mwenyewe? Uchunguzi-kifani 2 unaonesha jinsi mwalimu mmoja alivyotumia uzoefu wake mwenyewe kuchunguza masuala ya kijinsia katika darasa lake.

Somo la 3

Kuna aina nyingi za tabia ya udhalilishaji na ni wanawake na watoto ambao mara nyingi ndio wahanga. Hii haina maana kwamba wavulana hawawezi kudhalilishwa pia; ni kwamba wasichana na wanawake wameelekea kuwa na majukumu hafifu katika jamii, wakati wanaume wamechukua yenye nguvu na madaraka zaidi.

Kama unataka kuchunguza sehemu hii pamoja na darasa lako, unahitaji kufanya maandalizi kwa uangalifu sana ili uweze kuwasaidia wanafunzi wako kwa vile baadhi ya hoja zinaweza kuwafanya wasijisikie vizuri na kuwasuta. Unaweza pia kukuta kwamba unatoa hadharani baadhi ya matukio ya udhalilishaji, ni lazima ujiandae kuwasaidia wanafunzi wako kwa umakinifu mkubwa wa namna ya kuzungumza na kwa uchaguzi mkubwa wa maneno ya kusema.

Unaweza kujiona hujitoshelezi kuzungumzia mada nyeti kama hii peke yako –hivyo unaweza kufuata mwongozo wa Bibi Umoru katika Uchunguzi-kifani 3 , ambaye alimwambia mtu mmoja toka Asasi isiyo ya Kiserikali ya kijamii kuja na kumsaidia kuendesha mjadala kuhusu udhalilishaji.

Nyenzo-rejea ya 1: Masuala ya kijinsia

 Taarifa za msingi / welewa wa somo wa mwalimu

Jinsia inaeleza zile tabia za wanaume na wanawake ambazo zinatokana na shinikizo la kijamii na wala hazitokani na sababu za kimaumbile.

Hisia zilizooneshwa na wanafunzi wengi zilitokana na jinsi walivyolelewa kijamii, hali ambayo husababisha wawe na mtazamo pogofu wa kijinsia bila kujijua.

Kwa ujumla, katika familia wanaume huchukuliwa kama vichwa,na ufanyikaji wa maamuzi, kwa kiasi kikubwa, umetawaliwa na wanaume.

Kuna hali ya kutofautiana kabisa kijinsia katika upatikanaji wa elimu, fursa za kiuchumi na huduma za afya.

Kuna upendeleo wa kutoa elimu kwa wavulana, pamoja na masuala ya mimba za utotoni, matokeo yake ni kiwango kikubwa cha kuachishwa shule kwa wasichana.

Kuna hali ya kutolingana katika ajira kwa sekta na jinsia. Katika sekta ya kilimo, wanawake ndio wazalishaji wakuu wa mazao ya chakula.

Watu wanazaliwa kama wanawake au wanaume, lakini wanajifunza kuwa wasichana au wavulana ambao hukua na kuwa wanawake au wanaume.

Watu wanafundishwa tabia na mitazamo inayofaa, majukumu na shughuli zinazowastahili, na jinsi wanavyotakiwa kuhusiana na watu wengine. Tabia hii ya kujifunza ndiyo inayojenga utambulisho wa kijinsia na inayoamua kuhusu majukumu ya kijinsia.

Mambo ya kuzingatia katika ufundishaji wa jinsia

Masuala ya kijinsia ni nyeti hivyo kanuni lazima zidhibitiwe kwa msisitizo ili kuhakikisha kwamba mjadala haugeuki kuwa ugomvi kati ya wasichana na wavulana.

Unahitaji kusaidia jinsia zote kutambua vema mitanziko na nafasi za kuchagua walizonazo jinsia nyingine.

Ni muhimu kwa wanafunzi kuelewa jinsi mitazamo pogofu kuhusu jinsia inavyoshadidiwa na tabia za familia, shuleni na katika jamii.

Unatakiwa kuwasaidia wanafunzi wako kuunda mikakati na mbinu za kukabiliana na hali zisizosawa za kijinsia.

Nyenzo-rejea ya 2: Jinsia – unafikiri nini?

 Matumizi ya mwanafunzi

Soma kila fungu la maelezo kisha chora kiduara kuzunguka tarakimu uliyochagua kuonesha ni kiasi gani unakubaliana au hukubaliani na maelezo.

Nyenzo-rejea 3: Igizo kifani kinyume

 Nyenzo-rejea ya Mwalimu ya kutumia katika kupanga au kurekebisha pamoja na wanafunzi

Bibi Mutiu amechelewa

Bwana Mutiu yuko kwenye hekaheka za kusafisha nyumba. Amembeba mtoto mgongoni kwa sababu mtoto haachi kulia. Anna, mwenye umri wa miaka mine, anamvuta Bwana Mutiu miguuni kwa sababu anataka kitu cha kula. Ni dhahiri Bwana Mutiu amechoka, lakini chakula cha jioni kinaiva katika moto mdogo. Anawaita watoto wakubwa nje waende kuongeza kuni. Anasema shida zake huku akiendelea na kazi. Ana wasiwasi kwamba chakula kinaweza kisitoshe mkewe atakaporudi nyumbani kutoka kazini kwenye baraza.

Bibi Mutiu anawasili nyumbani. Amekunywa kidogo na ana hasira kwa sababu chakula cha jioni hakiko tayari na nyumba si safi. Anamfokea Bwana Mutiu na wanakuwa na ugomvi, halafu Bibi Mutiu anampiga Bwana Mutiu na anatokomea nje ya nyumba akisema anakwenda kupata chakula chake cha jioni mahali pengine.

Sehemu ya 3: Kuchunguza kazi na ajira

Somo la 1

Vijana na watu wazima hufanya shughuli mbalimbali kama kazi na ajira. Katika sehemu hii, tunapendekeza utumie mkabala wa ‘fikiria-wawiliwawili-badilishana mawazo’ kuwasaidia wanafunzi wako watalii maana na umuhimu wa kazi na ajira.

Kuchunguza ni wapi pesa inayotumika kununulia vitu nyumbani inakotoka ni mwanzo mzuri kwa mada hii.

Katika Shughuli 1 uwatake wanafunzi kufikiria aina mbalimbali za kazi na ajira katika jumuiya yenu na mjadili tofauti baina ya kazi na ajira. Uchunguzi kifani 1 unaonesha mawazo ya baadhi ya wanafunzi juu ya aina mbalimbali za ajira.

Somo la 2

Kusikia kutoka kwa wengine kuhusu namna wanavyofanya shughuli zao mbalimbali kunaweza kuwasaidia wanafunzi wako kuelewa aina mbalimbali za kazi zilizopo na kazi gani wangependa wenyewe kufanya. Kukaribisha mgeni kuzungumza nao juu ya kazi wanayofanya kunaweza kusaidia wanafunzi kuelewa jinsi kazi mahususi inavyofanywa. Kuongea na wanafunzi nje ya shule kutawasisimua na kuwamotisha na kutilia uzito namna wanavyoziona kazi nyingi.

Nyenzo-rejea Muhimu: Kutumia jumuiya/mazingira ya mahali hapo kama nyenzo inatoa mwongozo kuhus kukaribisha wageni darasani kwako.

Somo la 3

Katika shughuli zilizotangulia, wanafunzi wako wamejua zaidi kuhusu kazi na ajira kwa kazi za vikundi na pia wameelezwa uzoevu wa kimaisha wa watu walioajiriwa au wanaopata riziki.

Katika Shughuli Muhimu , unawapa wanafunzi fursa ya kuhusika katika kazi itakayopanua stadi zao na ambayo wanaweza kutumia ili kuchuma kipato.

Uchunguzi Kifani 3 unaonesha jinsi mwalimu mmoja alivyoanzisha biashara ndogo ili kuwapatia wanafunziwake uzoevu wa kazi na ajira.

Nyenzo-rejea ya 1: Njia za kuchuma fedha – Orodha ya darasa ya Bwana Petro

  Mfano wa kazi ya wanafunzi

Njia rasmi za kuchuma fedha

• Fanya kazi serikalini.

• Fanya kazi kwenye kampuni.

• Fanya kazi kwenye biashara ndogo ya mtu binafsi.

• Endesha biashara yako.

• Tengeneza vitu.

• Fanya kazi kwenye AZAKI.

• Fanya kazi kwenye kliniki.

• Kuwa mwalimu.

• Tengeza samani.

• Fanya kazi kwenye gereji.

• Kuwa fundi bomba.

Njia zisizo rasmi za kuchuma fedha

• Uza vitu.

• Panda vitu.

• Uza chakula moto kwa wafanya kazi.

• Shona.

• Tengeneza magari.

• Uchuuzi wa mitaani.

• Kuwa mwelekezi wa mahali hapo.

• Kuwa mtumishi wa nyumbani.

• Kuwa mlima bustani.

Nyenzo-rejea ya 2: Karatasi-kazi kwa ajili ya ziara sokoni

Wanafunzi wanaweza kumuuliza mchuuzi mmoja:

Sehemu ya 4: Kutalii mazingira

Somo la 1

Kujifunza baadhi ya dhana tata kuhusu mazingira kunakuhitaji wewe ukiwa mwalimu kuziweka dhana hizo katika vipengele vidogovidogo na kujenga picha kamili. Wanafunzi wanaelewa zaidi kama watafikiria juu ya mawazo wanayoyajua na kutumia mazingira yanayowazunguka kuwaonesha jinsi mawazo hayo yanavyohusiana na hali yao.

Kuna njia nyingi za kufanya hivi. Sehemu hii inatilia mkazo ukusanyaji wa taarifa kutokana na ujuzi wa wanafunzi kutalii dhana na majukumu na haki zao.

Somo la 2

Kuchora ni njia nzuri ya kutambua mawazo ya wanafunzi kuhusu mada yoyote. Inawawezesha kuonesha mawazo yao bila kulazimika kuzungumza kwa sauti au kuweza kuandika. Ni njia nzuri kwa vijana wadogo na huwapatia njia ya kuzungumza maoni yao. Si lazima michoro iwe ya kiwango cha juu bali isimulie hadithi au ioneshe wazo. Kwa kutumia hadithi ni njia nyingine ya kuwaham asisha wanafunzi kufikiri kwa kina kuhusu tatizo. Inaondoa hali ya kumlenga mtu mmoja na badala yake inawawezesha wanafunzi kuzungumza kwa uwazi zaidi. Hadithi zinaweza pia kutoa taswira kubwa zaidi kwa wanafunzi na kuwahamasisha. Uchunguzi-kifani 2 na Shughuli ya 2 vinaonesha jinsi unavyoweza kutumia mbinu zote mbili katika darasa lako.

Somo la 3

Ukiwa mwalimu, unahitaji kuwasaidia wanafunzi wako kuelewa majukumu yao kuhusu mazingira katika hali ambayo inawahamasisha na kuendeleza mtazamo wa kuyatunza. Katika Shughuli Muhimu , bango linatumika kama kichocheo na katika Uchunguzi-kifani 3 , mradi mdogo umeelezwa ambao unaonesha jinsi vikundi tofauti vinavyoweza kushirikiana ili kuleta mabadiliko.

Wakati wanafunzi wanaendelea kushughulikia mradi huo, kazi yako ni kuwa umejitayarisha kutarajia baadhi ya mahitaji yao na kuwapa nyenzo ili kusaidia kujifunza kwao. Kama una darasa kubwa, unahitaji kufikiria jinsi utakavyowashirikisha wanafunzi wako wote na labda kugawanya kazi katika makundi. Kwa wanafunzi wa umri mdogo, utatakiwa kufanya shughuli za kiwango kidogo na washirikishe baadhi ya wanajamii wakusaidie zaidi.

Nyenzo-rejea ya 1: Matatizo ya upatikanaji wa maji

 Mfano wa kazi ya wanafunzi/Nyenzo-rejea ya Mwalimu ya kutumia katika kupanga au kurekebisha pamoja na wanafunzi

• Umbali wa kusafiri/kutembea ili kupata maji.

• Kuwaacha watoto wadogo nyumbani na kwenda kutafuta maji.

• Wanafunzi kutokwenda shule kwa ajili ya kwenda kuchota maji.

• Je, maji ni safi na salama?

• Ujazo wa vyombo vya kuchotea maji na uzito wa kubeba kwa masafa marefu.

• Muda unaotumika kutafuta maji unawazuia watu kufanya mambo mengine.

• Maji yanayochotwa yanaweza kuwa yamechanganyika na uchafu na kutumiwa na wanyama.

• Hatari ya maambukizi ya magonjwa yanayosababishwa na utumiaji wa maji machafu.

• Ukame unaweza kukwamisha upatikanaji wa maji safi.

• Ukosefu wa miundombinu k.v. mabomba na vyombo vya kuhifadhia maji yatokanayo na mvua, n.k.

• Ukosefu wa mifumo ya kusafisha maji.

• Ukosefu wa elimu kuhusu njia za kutumia na kutunza rasilimali asilia za maji/vyanzo vya maji.

• Hakuna upatikanaji endelevu wa maji.

Nyenzo-rejea ya 2: Shajara ya matumizi ya maji

 Matumizi ya wanafunzi

Kila wakati unapotumia maji kwa kunywa au kupikia, n.k. weka alama ya tiki katika kisanduku kinachostahili.

Nyenzo-rejea 3: Hadithi ya mkulima mchoyo

 Nyenzo rejea za mwalimu kwa ajili ya kupanga na kutumia na wanafunzi

Kulikuwa na mkulima mmoja kijana. Alikuwa na mke na watoto wawili na waliishi katika kijiji kidogo. Mkulima alirithi shamba lake kutoka kwa babu yake aliyekuwa mchapakazi na ambaye alimpenda sana. Ingawa alikuwa na huzuni kwa kifo cha babu yake, mkulima aliridhika kwa kuwa mmiliki pekee wa ardhi yote.

Alikuwa ni kijana mchapakazi na aliweza kulitunza shamba vizuri, kama si vizuri zaidi, kuliko babu yake. Alijifunza mengi kutoka kwa babu yake lakini pia alijifunza vema shuleni na alisoma mambo mengi kuhusu njia mbalimbali za kuhifadhi maji na kutunza ardhi, jambo ambalo liliongeza mazao yake. Hata hivyo, hakuwa kama babu yake kwa kuwa hakuwagawia wakulima na wazalishaji wengine pale kijijini mawazo au mazao yake ya ziada.

Wanakijiji walishangaa walipokwenda kumwomba mbegu au ushauri kwa kuambiwa kwamba watoke katika ardhi yake. Mke wake hakupenda tabia hii lakini aliheshimu mawazo ya mumewe. Wanakijiji walitazama alichofanya na baadhi wakajaribu kuiga mambo aliyoyafanya bila kupata mafanikio makubwa. Wengine walicheka au kunung’unika kwa aliyoyafanya.

Wakati mmoja wa msimu wa kiangazi, mazao hayakustawi vizuri katika kijiji kile. Kulikuwa na maji kidogo kwa sababu kijito kilikauka hivyo kulikuwa na mwendo mrefu wa kilometa sita kuelekea kwenye chanzo kingine cha maji. Maana yake ni kwamba maji yaliyoletwa nyumbani yalitumika kwa kunywa tu.

Hata hivyo, mkulima mchoyo, alikuwa na maji na chakula kingi, lakini hakuwasaidia wanakijiji ambao walikuja kuomba msaada. Mkewe alimwomba awasaidie lakini hakubadili msimamo wake. Alitengeneza mifereji na kingo ili kukusanya maji ya mvua na aliyahifadhi katika mapipa makubwa ambayo alikuwa nayo. Kwa hiyo ukame ulipotokea aliweza kumwagilia mimea yake, ambayo ilikua vizuri kama kawaida.

Jinsi kulivyoendelea kuwa na joto na kiangazi kikali, mazao ya watu yalianza kufa na watu wengi wakapatwa na njaa. Mke alijaribu kumshawishi mumewe awasaidie wanakijiji. Watoto walijaribu kumshawishi baba yao, lakini hakuwasikiliza. Alisema alifanya kazi kwa bidii hivyo mazao ni mali yake, na wengine walikuwa wavivu au hawakuangalia yatakayotokea mbele.

Hata hivyo, siku moja, mtu aliyekonda sana na mwenye nguo zilizoraruka alifika shambani kuomba msaada wa chakula kwa ajili ya mke wake ambaye alikuwa mgonjwa. Mkulima alimfukuza kwa ukali lakini mke wake alimzuia na kusema: ‘Humtambui mpwa wako?’ Mkulima alipatwa na mshtuko kwa jinsi mpwa wake alivyoonekana amekonda na amezeeka. Mpwa alielezea jinsi alivyojaribu kutunza maji lakini alishindwa, na jinsi mazao yake yalivyokufa.

Mkulima akamweleza anachotakiwa kufanya wakati mwingine. Lakini mke wake akasema amedhoofika mno kiasi cha kushindwa kufanya hayo, vinginevyo umpe chakula yeye na mke wake. Mkulima alitulia na akampa mpwa wake chakula. Mpwa alirudi wiki iliyofuata akasema mkewe amepata nafuu na kuomba chakula zaidi. Mkulima alitaka kukataa, lakini mkewe akamwambia kwamba walikuwa na njaa sana kwa hiyo haikutosha kuwapa fungu moja tu la chakula. Mkulima aliwapa chakula, na katika kipindi cha siku chache zilizofuata, taratibu alibadilika mawazo yake baada ya kutafakari kuhusu uchoyo na utovu wa busara kuhusiana na kumbukumbu ya babu yake na shida ya majirani zake. Kwa hiyo aliwaita wanakijiji shambani kwake, akawagawia chakula na kuahidi kuwasaidia kujiandaa vizuri kwa ajili ya msimu ujao wa mazao.

Nyenzo-rejea 4: Maswali kuhusu utumizi wa ardhi

Nyenzo-rejea 5: Sebastian Chuwa

 Nyenzo rejea za mwalimu kwa ajili ya kupanga na kutumia na wanafunzi

Sebastian Chuwa ni mtu mwenye ndoto kwa nchi yake, watu wake na vizazi vijavyo ambao watarithi urithi wao. Kwa miaka 30 amekuwa mstari wa mbele kusomea matatizo ya mazingira katika ardhi yake ya nyumbani Tanzania, Afrika ya Mashariki, na majawabu aliyoyapata yanatoa matokeo yanayonufaisha si ardhi peke yake, bali watu wote wanaotegemea ardhi kwa maisha na maendeleo yao. Mbinu zake ambazo zimejikita katika malengo ya msingi mawili ya uhamasishaji kwa vitendo katika jamii - kuratibu zoezi la watu kueleza matatizo yao katika ngazi ya mtaa, na elimu kwa vijana – ili kuhamasisha ufundishaji wa uhifadhi wa ardhi mashuleni, kuanzia ngazi ya shule za msingi.

Ametoa msukumo kwa makundi makubwa ya vijana wa kujitolea wa kijumuia kukaa pamoja na kutatua sio tu matatizo yao ya kimazingira, bali pia matatizo yao ya kupunguza umasikini, kuwawezesha wanawake na maendeleo ya vijana katika eneo la Mkoa wa Kilimanjaro kaskazini mwa Tanzania. Juhudi zake, kwa niaba ya shirika la African blackwood, zimeunda mpango wa kwanza wa kiwango cha juu wa kupanda upya wa spishi za mimea. Kwa sababu ya uanzishwaji wa bustani nyingi za miche ya miti za kijumuia na miradi kadhaa ya ushirika inayokusudia kuboresha kupanda upya kwa miti kwa kipindi cha miaka kumi iliyopita, mwaka 2004 ABCP na makundi ya vijana walioshiriki katika kazi ya Sebastian, walisherehekea upandaji miti milioni moja.

Aina ya kazi yake, ambayo inapanuka kila wakati, imempa yeye na jumuia yake hadhi ya kuwa viongozi katika uwanja wa hifadhi ya Tanzania.

Historia ya Mradi wa Hifadhi wa African Blackwood (African Blackwood Conservation Project- ABCP)

Mwaka 1996, James Harris, mtaalamu wa kutengeneza mapambo kutoka Texas, USA, na Sebastian Chuwa walifadhili Mradi wa Hifadhi wa African Blackwood (ABCP), ili kuanzisha mpango wa elimu na upandaji upya wa miti, hasa kwa ajili ya spishi ya mmea uitwao mpingo (Dalbergia melanoxylon) katika eneo lake la nyumbani lililoko mashariki mwa Afrika. Mti wa mpingo unatumiwa sana na wachongaji wa Kiafrika na watengenezaji wa vifaa wa Ulaya kwa ajili ya kutengeneza zumari, filimbi, na vifaa vingi vingine vya muziki. Kwa sababu ya kuvunwa kupita kiasi, na kukosekana kwa juhudi zozote zinazoelekezwa kwenye kupanda upya kwa spishi hii, kuendelea kuwepo kwake kuko hatarini.

Mwaka1995, James Harris, ambaye anatumia mpingo katika sanaa zake za mikono, aliona filamu ya The Tree of Music huko Marekani na alidhamiria kufanya jambo kuhusiana na uhifadhi wa spishi hii. Aliwasiliana na Sebastian kwa barua pepe na alipendekeza washirikiane: angezindua mpango wa kuchangia mfuko miongoni mwa wazalishaji wa bidhaa za miti, wanamuziki, wahifadhi misitu wa nchi za magharibi, na kisha kutuma fedha zitakazopatikana kwa Sebastian ili aanzishe bustani ya miti nchini Tanzania. Mradi uliidhinishwa na Bwana Chuwa kwa shauku kubwa. Tangu wakati wa mawasiliano hayo ya awali, ABCP imekuwa ndiyo nguvu inayoongoza uhifadhi wa mpingo kaskazini mwa Tanzania, inayofadhili bustani za mimea kwa ajili ya uzalishaji mkubwa wa miche ya mpingo na inayohamasisha kuhusu umuhimu wa spishi ya mpingo kimataifa.

Hifadhi ya Ngorongoro

*Kifaru mweusi huzuia magari barabarani katika Hifadhi ya Ngorongoro.

Wakati wa utoto wake, nyumbani kwa Sebastian Chuwa kulikuwa kwenye mteremko wa kusini mwa Mlima Kilimanjaro katika kimo cha 4900’. Alijifunza kupenda mambo ya asili tangu utotoni kutoka kwa baba na mshauri wake, Michael Iwaku Chuwa, ambaye alikuwa mtaalamu wa mitishamba. Kwa pamoja walianzisha jitihada ya kusafiri na kufanya utafiti katika misitu ili kukusanya mimea ya madawa ambayo baba yake aliyatumia kwa kazi yake. Kutokana na safari hizi, katika kipindi cha miaka mingi alijifunza majina ya mimea na miti miongoni mwa mimea yote iliyosheheni katika eneo la Kilimanjaro. Upendo wake kwa dunia asilia unaendelea mpaka leo na ndio siri inayoongoza kazi yake.

Baada ya kumaliza elimu ya sekondari, alisoma katika Chuo cha Usimamizi wa Maliasili cha Mweka na baada ya kuhitimu aliajiriwa kama mhifadhi katika Eneo la Hifadhi ya Ngorongoro. Katika kipindi cha miaka 17 cha ajira yake hapo, alijisomea na kuandika katalogi ya mimea ya sehemu ile, aligundua spishi mpya nne (ambazo kwa heshima yake, mbili kati ya hizo, zimeitwa jina lake) na amekusanya hodhimadawa ya mitishamba yenye aina 30,000 za mimea katika kituo cha wageni kwa ajili ya matumizi ya wageni na watumishi. Kwa sababu ya welewa wake mpana kuhusu mimea mingi ya eneo hilo, anafanya kazi na Mary Leakey katika eneo la jirani la Oldavai Gorge, kuitambua mimea kwenye eneo la ugunduzi wa mtu wa mwanzo la Leakey. Vile vile, katika Hifadhi ya Ngorongoro alianzisha mpango wa kuhifadhi vifaru weusi walio hatarini kutoweka; mpango ambao ulipata mafanikio. Mpango huu ulinakiliwa katika sehemu nyingine za Afrika.

Mbuga ya Ngorongoro ni eneo ambalo linasimamiwa kwa ushirika ambako jamii za Wamasai bado zinaishi na mifugo yao. Wakati wa kipindi chake cha ajira katika Mbuga, Sebastian alifanya kazi kwa karibu na Wamasai, akijifunza madawa yao na kuanzisha bustani za miti kwa ajili ya matumizi yao. Vile vile, alianzisha mpango wa kwanza wa elimu ya hifadhi ya misitu kwa vijana nchini Tanzania, hasa kwa ajili ya watoto wa Kimasai, uliohusu shughuli za kivitendo kama vile uanzishaji wa bustani za miche ya miti na miradi ya upandaji wa miti. Klabu hii ilifanikiwa sana hata ikiwa mfano kwa harakati za upandaji miti za nchi nzima; iliitwa Klabu ya Malihai ya Tanzania iliyoanzishwa mwaka 1985, ikiwa na ofisi katika Makao Makuu ya Mbuga ya Ngorongoro iliyoko Arusha; hivi sasa inafanya kazi nchi nzima na ina klabu zipatazo 1,000.

Ofisi na Tuzo

Mwaka 1999, Sebastian alitunukiwa wadhifa wa kuwa mwenyekiti wa Mfuko wa Dhamana ya Usimamizi wa Hifadhi ya Mazingira Kilimanjaro. na Mamlaka ya Serikali ya Mkoa wa Kilimanjaro, Tanzania. Ofisi hii, moja kwa moja inamfanya awe mjumbe wa Kamati ya Hifadhi ya Mazingira ya Mkoa. Kutokana na wadhifa huu, michango yake muhimu katika hifadhi ya mazingira itasambaa.

Imetoholewa kutoka: African Blackwood Conservation Project, Website

Sehemu ya 5: Mbinu makini za kukabili wu na ukimwi

Somo la 1

Huenda unakabiliwa na changamoto mbili mahsusi unapoandaa masomo ya VVU na UKIMWI. Ya kwanza ni kujiamini katika welewa wako na ya pili ni kwamba mada yenyewe ni nyeti na inaweza kuwa ngumu kuifundisha. Kama kuna shaka yoyote katika akili yako kuhusu kama elimu ya VVU na UKIMWI ifundishwe mashuleni au la, unatakiwa kujadili suala hilo na Mwalimu Mkuu wako. Hata hivyo, ni muhimu kwamba kila mtu afahamu kuhusu VVU na UKIMWI.

Ni muhimu sana ujiandae vizuri kabla hujaanza kuifundisha mada hii kwa wanafunzi wako. Lazima uzijue taarifa zinazohusika na ujiandae kujibu maswali ambayo yanaweza kuwa magumu kwako. Sehemu hii itakusaidia kujiandaa vizuri kwenye ufundishaji wa VVU na UKIMWI.

Aidha, ni lazima utafakari kuhusu wanafunzi kwenye darasa lako na jinsi gani kila mwanafunzi anaweza kuielewa mada hii. Utakachozungumzia, kwa kiasi kikubwa, kitatokana na umri wa wanafunzi wako na kwa kiasi gani unafikiri tayari wanafahamu kuhusu mada hii.

Somo la 2

Nidhamu ni muhimu kwa kila darasa. Hata hivyo, mada ya VVU na UKIMWI inaweza kuwafanya wanafunzi wakaipokea tofauti na jinsi wanavyokuwa katika masomo mengine. Katika Moduli 1, Sehemu ya 4 uliunda kanuni za darasa. Unaweza kukuta kuwa unatakiwa kupanua kanuni hizo ili kuruhusu majadiliano ya wazi kuhusu VVU na UKIMWI pamoja na tendo la kujamiiana. Kujadiliana na darasa lako sababu za kuhitaji kanuni maalumu na kuwaambia wanafunzi wapendekeze hizo kanuni wao wenyewe inaweza kuwa ni mwongozo wa kukusaidia katika mada yako.

Nyenzo-rejea 2: Hali ya darasa inakupa miongozo ya jinsi ya kuhakikisha kuwa darasa linakuwa na mazingira yanayowaruhusu wanafunzi wako kuweza kutalii mada ya VVU/UKIMWI.

Somo la 3

Iwapo wanafunzi wanatakiwa kujifunza kwa kuchangamka, basi wanatakiwa wawe wamechangamka ama kimwili au kiakili au vyote viwili! Kuna njia nyingi ambazo unaweza kuzitumia katika kuhamasisha kujifunza kwa uchangamfu ili kuhakikisha wanafunzi wako wanafaidika katika masomo yao. Kuhusu ni njia gani unazozitumia kufundisha juu ya VVU na UKIMWI kutategemea sana ukubwa wa darasa lako na umri wa wanafunzi wako –na kile unachokijua kuhusiana na njia hiyo ya kujifunzia wanayoipendelea.

Unajua kuwa igizo ni mbinu nzuri ya kutumia katika kuwasaidia wanafunzi kujadili mada ambazo ni nyeti. Kwenye masomo ya VVU na UKIMWI, itawafanya wanafunzi wajadili hali ambazo siyo zao lakini kwa kutafakari jinsi ambavyo hali hizi zinavyohusiana na uzoevu wao wenyewe. Njia hii inatumika kwenye Shughuli Muhimu.

Njia nyingine inayofaa ni jaribio (angalia Nyenzo-rejea 3: Jaribio kuhusu VVU na UKIMWI ). Katika Uchunguzi-kifani 3 , mwalimu mmoja anatumia, jaribio kama shughuli ili kujua ni kwa kiasi gani darasa lake la msingi linavyojua kuhusu VVU na UKIMWI.

Nyenzo-rejea ya 1: VVU na UKIMWI katika Afrika

 Nyenzo-rejea ya Mwalimu ya kutumia katika kupanga au kurekebisha pamoja na wanafunzi

TOLEO LA WAVUTI:

http://www.avert.org

Huu ni ukurasa wa maskani wa wavuti wa shirika linaloitwa AVERT – Shirika la Kimataifa la kusaidia watu wenye VVU na UKIMWI lililoko Uingereza, lenye lengo la kuzuia VVU na UKIMWI duniani.

Utapata taarifa muhimu kwa walimu katika sehemu hii.

TOLEO LA MAKALA:

• A.Ukweli pamoja na takwimu muhimu zinazohusu VVU na UKIMWI kwa nchi za Afrika zilizoko kusini mwa Jangwa la Sahara

  Sehemu ya AVERT inatoa takwimu ambazo wanafunzi wako wanaweza kuuliza maswali juu yake. Pia ina mwongozo muhimu wa kuelewa takwimu.

  Hapa pana muhtasari wa takwimu kwa ajili ya Afrika. Utapata undani zaidi kuhusiana na nchi yako kwenye sehemu ya Wavuti hii.

  

  Afrika sehemu ya kusini mwa Jangwa la Sahara imeathiriwa sana na VVU na UKIMWI kuliko ukanda wo wote ule duniani. Mwishoni mwa mwaka 2005, ilikadiriwa kuwa watu milioni 24.5 walikuwa wanaishi na VVU na kiasi cha milioni 2.7 yalikuwa ni maambukizo mapya yalitokea katika mwaka huo. Katika mwaka uliopita tu mlipuko huo ulikatisha maisha ya watu wanaokadiriwa kuwa milioni 2 katika ukanda huu. Zaidi ya watoto milioni 12 ni yatima wa UKIMWI.

  Mama na mtoto katika hospitali ya Wilaya ya Nsanje, Malawi, wote wana VVU+.

  Ni sasa tu ambapo kiasi cha mlipuko kimeweza kuwa bayana katika nchi nyingi za Kiafrika, kutokana na kuongezeka kwa idadi ya watu wenye VVU wanaougua. Bila kufanya jitihada za kuzuia, kutibu na kuwatunza watu dhidi ya VVU/UKIMWI, inatarajiwa kuwa idadi ya vifo vinavyotokana na UKIMWI itaendelea kupanda. Hii inamaanisha kuwa athari za mlipuko katika jamii hizi zitaonekana zaidi katika kipindi cha miaka kumi au zaidi ijayo. Madhara yake kijamii na kiuchumi tayari yameshaonekana, siyo tu katika sekta ya afya lakini pia katika elimu, viwanda, kilimo, usafiri, rasilimali watu na uchumi kwa ujumla.

  Nchi mbalimbali za Afrika zimeathirikaje?

  Kiwango cha kuenea kwa VVU kinatofautiana sana baina ya nchi za Afrika. Katika nchi za Somalia na Senegali kiwango cha kuenea ni chini ya asilimia moja (1%) cha idadi ya watu wazima, ambapo Afrika Kusini na Zambia ni kati ya asilimia 15-20% ya watu wazima ambao wameathirika.

  Katika nchi nne za kusini mwa Afrika, kiwango cha kuenea kwa VVU kwa watu wazima kitaifa kimepanda juu kuliko ilivyokuwa imefikiriwa na sasa kinazidi asilimia 20%. Nchi hizi ni Botswana (24.1%), Lesotho (23.2%), swaziland (33.4%) na Zimbabwe (20.1%).

  Afrika Magharibi ilikuwa haijaathirika sana na VVU, lakini viwango vya kuenea kwa VVU vinaongezeka. Kuenea kwa VVU kunakadiriwa kuzidi asilimia 5% katika nchi ya Kameruni (5.4%), Kodivaa (7.16) na Gaboni (7.9%).

  Mpaka hivi karibuni, kiwango cha kuenea kwa VVU na UKIMWI kilikuwa kiko chini katika nchi ya Nijeria, nchi ambayo ina watu wengi kuliko nchi zote za Afrika zilizoko kusini mwa Jangwa la Sahara. Kiwango kilipanda taratibu kutoka chini ya asilimia 2% katika mwaka 1993 hadi asilimia 3.9% katika mwaka 2005. Lakini baadhi ya miji ya Nijeria tayari imeshakuwa na kiwango cha maambukizo ambacho ni kikubwa sawa na vile vilivyoko katika nchi ya Kameruni. Tayari kiasi cha Wanijeria milioni 2.9 wanakadiriwa kuwa wanaishi na VVU.

  Imechukuliwa kutoka: AVERTing AIDS and HIV, Website

• B.Ukweli na takwimu muhimu kuhusiana na VVU na UKIMWI kwa Tanzania

  36, 766,356: Makisio ya idadi ya watu, Julai 2005.

  1,400,000: makisio ya watu waliokuwa wanaoishi na VVU/UKIMWI mwishoni mwa 2005.

  Makisio ya Asilimia 6.5% ya watu wazima (umri 15-49) waliokuwa wanaoishi na VVU/UKIMWI mwishoni mwa mwaka 2005.

  710,000: makisio ya idadi ya wanawake (umri 15-49) wanaoishi na VVU/UKIMWI mwishoni mwa 2005.

  110,000: Makisio idadi ya watoto (umri 0-14) wanaoishi na VVU/UKIMWI mwishoni mwa 2005.

  140,000: Makisio ya idadi ya vifo vilivyotokana na UKIMWI kwa mwaka 2005.

  1, 000,000: makisio ya idadi ya watoto waliopoteza mama au baba au wazazi wote wawili kwa UKIMWI na walikuwa hai na chini ya umri wa miaka 17 mwishoni mwa mwaka 2005.

  Vyanzo: Ripoti ya UNAIDS ya mwaka 2006 kuhusu Mlipuko wa UKIMWI Duniani -Mei 2006 (UNAIDS 2006 Report on the Global AIDS Epidemic – May 2006);; Kitabu cha CIA cha Kweli Duniani 2005 (CIA World Factbook 2005).

Nyenzo-rejea ya 2: Hali ya darasa

 Usuli/welewa wa somo kwa mwalimu

Wanafunzi wanaweza kuyapokea masomo ya VVU na UKIMWI kwa njia tofauti. Wanaweza :

• kuuliza maswali ili kujaribu kukuudhi;

• kukaa kimya kwa sababu ya maudhi yao wenyewe;

• kujaribu kushtuka au kushangaa kutokana kwa kueleza tabia ya ngono waziwazi;

• Kukuliza maswali binafsi kuhusu maisha yako mwenyewe;

• Kutoa hoja ambazo zenyewe zitaleta mzaha/bezo au ukosoaji kwa wanafunzi wengine.

Ili kukabiliana na hali hizi, ni muhimu uweke kanuni za darasa. Kanuni hizo lazima ziwe wazi kwa wanafunzi kabla ya kuanza darasa. Unaweza kuwaacha wanafunzi wajadiliane na kuweka kanuni zao wenyewe au unaweza kuanza na orodha ya kanuni na kuijadili kama ziko sahihi na kueleza sababu za kanuni hizo kuwa muhimu. Orodha yako inaweza kujumuisha kanuni kama vile:

• Wanafunzi wanatazamiwa kuchukuliana vizuri na kujali hisia za kila mmoja.

• Wanafunzi hawatakiwi kujadili mambo binafsi ya wenzao yaliyosemwa darasani na watu walioko nje ya darasa.

• Wanafunzi lazima waepuke kuingilia kati mazungumzo ya wenzao.

• Wanafunzi lazima wasikilizane na kuheshimu maoni ya wengine.

• Wanafunzi na walimu wana uwezo wa kuendelea bila kuhoji au kujibu iwapo maswali yanamhusu mtu binafsi.

• Hakuna kukatishana tama-hata kama hukubaliani na mtu kwa kiasi chochote, usicheke, usifanye utani dhidi yake au kutumia lugha ambayo itamfanya huyu mtu ajione mnyonge.

• Wanafunzi watapewa fursa ya kutoa maswali yao kwa njia ya siri bila kujulikana kwa mwalimu.

• Kumbuka kwamba kanuni hizi ni kwa ajili ya walimu na wanafunzi pia!

Mbinu zinazoweza katika ufanisi wa masomo

• Mara nyingi vijana wanachekacheka kama mada inayohusu ngono. Hali hii ni lazima iruhusiwe mwanzoni kwani itapunguza vizuizi wakati wa kujadiliana suala la kujamiiana lakini itawasaidia ili wawe wasikivu.

• Shughulikia kauli ambazo zinapinga au kudumisha mtazamo pogofu kuhusu waathirika waVVU (mf. kauli zinazoashiria kuwa baadhi ya makundi ya kikabila yanahusika na mlipuko wa UKIMWI) kwa kujadili madhara ya kauli kama hizi.

• Kuwa na mamlaka unaposhughulikia hali ngumu – mf. Mada hiyo si sahihi/haiendani na darasa hili. Kama ungependa kuijadili, nitafurahi kuzungumza na wewe baada ya darasa.

• Epuka kuwa mkali kuhusiana na majibu yanayotolewa ili wanafunzi wapate moyo wa kueleza maoni yao kwa uwazi na kwa uaminifu.

• Elezea pande zote mbili za suala linalotatanisha.

• Epuka kutoa hukumu kuhusu kile kilichosemwa.

• Kuwatenganisha wavulana na wasichana wakati wa kufanya kazi kwa vikundi kunaweza kusaidia pale mjadala unapoweza kusababisha maudhi, au pale ambapo kwa kuwatenganisha huku hivi vikundi vitafanya kazi kwa ufanisi zaidi.

Unajua kuwa wajibu wako mkubwa ni kuhakikisha kwamba unafahamu ukweli unapofundisha kuhusu VVU na UKIMWI. Lazima ujiandae kikamilifu na hili litakusaidia ujiamini katika kushughulikia mada hii ngumu.

Inasaidia kufikiria kabla jinsi utakavyopokea taarifa za wanafunzi wanaoamini kuwa wameshaathirika. Ni muhimu kwamba upokee taarifa hizi kwa namna itakayowafanya wanafunzi wenye wasiwasi kujihisi faraja kutaka ushauri wako.

Ni muhimu kwamba umsikilize mwanafunzi yeyote anayekujia, pasipo kumlazimisha afuate maadili au mawazo yako, au kumhukumu. Jaribu usiulize maswali elekezi au dokezi (yanayoelekeza kwenye majibu) kuhusu mienendo yao.

Sehemu ya maandalizi yako yapasa kujumuisha kujua hudumu gani za VVU na UKIMWI zinazopatikana katika jumuiya yako. Tafiti ni kliniki au AZAKI zipi hutoa ushauri na msaada wa VVU na UKIMWI kwa vijana ili ujue wapi pa kuwaelekeza wanafunziwako ikilazimika.

Eleza shauku yako juu ya afya ya mwanafunzi husika, na, ikifaa, mwambie kuwa unafahamu kuhusu huduma zinazoweza kusaidia. Jitolee kuanza mchakato kwa kuwasiliana na kituo ambacho mwanafunzi anachagua.

Endeleza msaada wako kwa kumwuliza mwanafanzi mara kwa mara kama anahitaji taarifa zaidi, kama ameshachukua hatua zozote au bado ana shaka juu ya lolote kuhusiana na maongezi yenu.

Imetoholewa kutoka Elimu ya Afya Shuleni Kuzuia VVU & UKIMWI (1999), Shirika la Afya Duniani/UNESCO (School Health Education to Prevent AIDS & STD (1999) World Health Organisation/UNESCO).

Nyenzo-rejea 3: Jaribio kuhusu VVU na UKIMWI

  Utumizi wa Mwanafunzi

Jaribio hili lipo mtandaoni kwenye http://www.avert.org/ generalquiz.htm na unaweza kulifanya mwenyewe hapo. Kama wanafunzi wako wanaweza kupata mawasiliano ya Tovuti, unaweza kuitumia nao. Kama haiwezekani, hapa kuna nakala ya matini. Weka tiki kwenye jibu udhanilo ni sahihi.

Majibu

Swali 1.

Swali 2.

Swali 3.

Swali 4.

Swali 5.

Swali 6.

Swali 7.

Swali 8.

Swali 9.

Swali 10.

Swali 11.

Swali 12.

Swali 13.

Swali 14.

Swali 15.

Swali 16.

Nyenzo-rejea 4: Uambukizo

 Nyenzo-rejea ya mwalimu kwa ajili ya kupanga au kubadilisha kwa ajili ya kutumia na wanafunzi/Matumizi ya wanafunzi

Unaweza kutumia mbinu hii kwa kundi lolote la rika kwa kubadili maswali yawiane na kiwango cha watoto. Maelezo haya yanawafaa zaidi wanafunzi wakubwa zaidi wa shule za msingi.

Madhumuni

• Kutathmini viwango vya utambuzi wa jinsi VVU vinavyoenezwa.

• Kuhimiza wana-vikundi kufikiria njia mbalimbali za uambukizo.

Vitu utakavyohitaji

Chumba chenye nafasi ya kutosha, ili kuruhusu upitaji huru wa hewa. Au unaweza kuwa nje.

Nakala ya karatasi ya maswali ya kweli/si kweli kuhusu Uambukizo na karatasi ya Majibu.

Karatasi mbili kubwa zenye maandishi ya wazi ‘NAKUBALI KABISA’ na ‘SIKUBALI KAMWE’.

Pini.

Muda – usiopungua dakika 60 kutegemea idadi ya kauli zilizotumiwa na ukubwa wa kundi.

Unafanya nini

• Weka karatasi zenye maandishi 'NAKUBALI KABISA' na 'SIKUBALI KAMWE' kwenye kuta zinazokabiliana au kwenye kuta/miti uwanjani.

• Waeleze wana-kundi kwamba utasoma mfuatano wa kauli, mojamoja. Kila mtu afikirie kama anakubaliana nayo au hakubaliani nayo, kisha aende upande wa chumba au nafasi iliyo na jibu husika. Ni sawa tu kukaa katikati kama hawana hakika.

• Soma kauli ya kwanza. Baada ya watu wote kujongelea mahali/nafasi waliyochagua, watake wachague mtu aliye karibu wajadiliane nao kwa nini wamesimama hapo.

• Sasa watake watu wachague mtu aliye mbali nao wajadiliane nao kauli, kila mmoja akieleza kwa nini amechagua kuwa hapo alipo.

• Fanya hivyo kwa kauli nyingi iwezekanavyo kulingana na muda uliopo.

• Kutana tena kama kundi, na, huku ukizungukazunguka, mtake kile mtu ataje jambo ambalo linamkanganya au ambalo halielewi vizuri. Watake wanakundi wafafanue masuala husika na usaidie tu pale inapolazimu.

Matokeo yanayowezekana

Mwishoni mwa zoezi hili, itakuwa wazi kuwa sehemu zenye mashaka zitabaki. Watu mmoja mmoja watakuwa wamepata nafasi ya kufikiria juu ya njia za kuambukiza VVU, na kujadili njia hizi na wanakikundi wengine. Itakuwa wazi pia kwamba njia za uambukizaji wa VVU ni mahususi sana, k.m. si ngono inayoambukiza virusi bali ngono isiyo salama inayohusisha mpenyo. Watu wanaweza mara nyingine kuwa wagomvi wakati wa kufanya zoezi hili, hivyo unahitaji kuingilia kati kuamua ugomvi.

Karatasi ya majibu ya Kweli/Si kweli

1. 1. Tabia ya uasherati si hatari kama tabia, lakini kufanya ngono isiyo salama na mtu aliyeambukizwa ni hatari. Kwa kutumia kondomu kama inavyopasa na kuepuka ngono ya mpenyo, unaweza kupunguza kwa kiasi kikubwa hatari ya uambukizo.

2. Kama tu sindano au sirinji imechafuliwa kwa VVU kabla.
3. Hakuna uambukizo wa VVU unaofahamika kutokana na kukalia vikalio vya vyoo.
4. Uwe mwenye afya au uwe na matatizo ya kiafya, kama ukishiriki ngono isiyo salama kuna uwezekano wa kuambukizwa.
5. Hii inategemea washirika wahusika, waliyotenda kabla ya kukutana, kama mmojawao alishiriki ngono isiyo salama nje ya ndoa, au kama walijidunga madawa kwa kutumia zana zilizoambukiwa.
6. Kama kwa Na 5.
7. Ni kondomu tu zinazotoa ulinzi dhidi ya uambukizo wa VVU; na hata kondomu si salama kikamilifu. Njia nyingine za kinga ya mamba hazitoi ulinzi wowote dhidi ya VVU.
8. Hakuna ushahidi wa uambukizo kwa njia hii, lakini ni vema kutochangia miswaki kwa sababu za kiafya kijumula.
9. Watu wengi wenye VVU huonekana wenye afya kabisa. Hivyo, mwonekano ni njia isiyofaa ya kutathmini hatari.
10. Kumfahamu mtu vizuri si jambo lakutegemea katika kufahamu kama mtu ameambukizwa VVU au la.
11. Ngono ya kinywani ni hatari pia ifanyike baina ya wanaume wawili au baina ya mwanaume na mwanamke.
12. Hakuna ushahidi wa uambukizo wa VVU kwa njia hii, ingawa kubusiana wakati kukiwa na vidonda mdomoni kunaweza kuwa hatari.
13. VVU viko kwenye ute wa mlango wa kizazi na uke kadhalika na damu ya hedhi, hivyo upo uwezekano wa kuambukizwa kwa njia hii.
14. VVU viko katika shahawa, hivyo kuna uwezekano wa uambukizo kwa njia hii.
15. Kondomu zikitumika ipasavyo husaidia kuzuia uambukizo wa VVU kutoka kwa mshirika aliyeambukizwa kwenda kwa mshirika ambaye hajaambukizwa. Hata hivyo, kondomu si salama asilimia 100%. Vilainisho vikitumika vyapasa viwe vya majimaji kwani kama ni vya mafuta vitadhoofisha kondomu. Wakati wa kununua kondomu kagua tarehe ambapo kondomu hiyo inapaswa kuwa imeuzwa.

Nyenzo-rejea 5: Igizo kifani kwa masomo ya VVU na UKIMWI

 Usuli / dokezo kwa mwalimu

Unapofikiria matatizo kwa ajili ya maigizo kifani, hakikisha unawapa nafasi wanafunzi kulenga miitikio au mienendo chanya. Utafiti umeonesha kuwa ujumbe hasi na unaoogofya hauhimizi badiliko chanya la tabia mara zote. Katika igizo kifani, wanafunzi huigiza hali kwa msukumo wao wenyewe. Hii ina maana kwamba huchukua nafasi na kuamua watakachofanya na kusema papo kwa papo. Hawafanyi mazoezi au kutumia andiko. Huwezi kubashiri kwa hakika namna nafasi itakavyoendelezwa. Maigizo kifani yanaweza:

• kusaidia kupambanua mitazamo ya watu tofautitofauti;

• kusaidia wanafunzi kutalii mienendo ya vikundi au watu binafsi;

• kusaidia wanafunzi kuona kuwa watu wana matatizo yanayofanana;

• kusaidia wanafunzi kukuza stadi za jinsi ya kuhusiana baina ya mtu na mtu;

• kutoa fursa ya kushughulikia matatizo nyeti;

• kusaidia wanafunzi kuona mambo kutumia mitazamo ya watu wengine;

• kusaidia wanafunzi kufanya mazoezi ya kutenda na kusema kwa uthabiti;

• kuwapa nafasi wanafunzi kutalii hali zinazowahusu bila kufichua jambo lolote binafsi kuhusu maarifa yao, imani zao, uzoevu au hali zao.

Vidokezo kwa ajili ya maandalizi na uendeshaji wa maigizo kifani

• Andika tatizo ubaoni au kwenye karatasi.

• Wape nafasi wanafunzi wasome na kuifikiria hali.

• Mpe kila mwanafunzi ‘kadi ya nafasi’ ikieleza nafasi yao na wape nafasi wafikirie watasema nini. Maandalizi haya yanaweza kufanywa katika vikundi vya wanafunzi wenye ‘nafasi’ ile ile. (Njia hii inawafanya wanafunzi walenge ‘nafasi zao’ na si hali nzima na hivyo inaweza kutoa igizo kifani lililo changamani zaidi.)

• Mvulana anaweza kucheza nafasi ya msichana, na msichana ile ya mvulana.

Toa muda kwa ajili ya majadiliano, yatakayohimizwa na maswali kama: Mhusika fulani (…) angetendaje tofauti na alivyotenda? Ni sababu zipi zilizomfanya fulani (…) atende kama alivyotenda? Wahusika wengine walijihisije?