Namba ya moduli 2: Kuchunguza maunzi/vitu

Sehemu ya 1: Kuchunguza na kuainisha maunzi/vitu

Somo la 1

Ni vitu gani vya kidunia ambayo tunakutana navyo mara nyingi? Udongo; mimea maji; misitu yabisi; nguo...?

Je unafikiria kuhusu nitrojeni? tunaishi maisha yetu tukiwa tumemezwa (tumezungukwa kabisa ) katika gesi ya nitrojeni (asilimia 80 za hewa) .

Tutaanza kipengele hiki kwa kuangalia picha kubwa ya maada na maunzi zinazofanya dunia yetu.

Uchunguzi kifani 1 na Shughuli 1 inaelezea michezo ambayo wanafunzi utaja, uchambua, na kupanga maada na vitu. Vitu vya kusisimua vitakusaidia kuibua maarifa ya awali aliyonayo mwanafunzi, pia ni dira ya ufundishaji mzuri wa mada yoyote.

Somo la 2

Utakapolifahamu darasa lako itakusidia kuongea nao kuhusu sifa zao binafsi, vitu wanavyoweza kufanya, wanavyovipenda na wasivyovipenda pamoja na mazuri na mapungufu waliyonayo. Njia nzuri ya kufupisha haya majadiliano waambie wanafunzi wachore kwa uangalifu picha zao wenyewe na kuzionyesha kwa rangi moja sifa zao za pekee. Wanaweza kutumia rangi nyingine kuorodhesha na kurekodi sifa zingine walizo nazo.

Sasa watakuwa tayari kufanya kitu kimoja watakapo fikiria juu ya vitu vyenye tofauti za kawaida (aina za maada) wanazozijua kutoka katika mazingira yao. Katika Shughuli 2 chunguza njia moja ya kufanya hili, kwa kutumia picha 

Uchunguzi kifani 2, mwalimu anatambulishe wazo la tabia na hali tatu za maada (yabisi, kimiminika na gesi) kwa kuanzia na tabia moja-mgandamizo . Je hii ni tofauti na jinsi ulivyozoea kuanza mada? Je ni mada zipi zingine unazoweza kuchunguza kwa kutumia mkabala huu?

Somo la 3

Kufikiri na kuwa na tabia za kisayansi huthibitishwa pale ambapo wanafunzi wanaweza kuchunguza kitu kwa vitendo.

Uchunguzi ni stadi ya msingi katika sayansi. Inakuhusisha wewe na wanafunzi wako katika:

kuamua maswali ambayo unajaribu kuyajibu;

kuamua ni vifaa gani utakavyotumia;

kuamua ni vipimo gani na ugunduzi upi utachukua;

kuamua ni jinsi gani utawasilisha matokeo yako na jinsi gani yatakupa majibu ya tatizo lako .

Uchunguzi kifani namba 3 unaonyesha jinsi mwalimu atakavyoliongoza darasa katika kuchunguza kitu kisichojulikana. Ikiwa wanafunzi watakuwa

na maarifa ya mwongozo wa mwalimu katika uchunguzi wataweza kuandaa vizuri uchunguzi wao wenyewe kwa vitu vingine. Hivyo tunakushauri zaidi kujaribu mpango wa somo uliotolewa katika Nyenzo rejea 4: Kuandaa uchunguzi na wanafunzi wako kabla ya kujaribu Shughili muhimu

katika Shughuli Muhimu utayasaidia makundi katika kupanga, kufanya na kutoa taarifa za uchunguzi wao wenyewe wa unga mweupe usiyojulikana.

Nyenzo-rejea ya 1: Mchezo wa kumsaka mnyama mla mzoga

 Nyenzo ya Mwalimu kwa kupanga au kubadili nyenzo ili zitumike na wanafunzi.

Wanafunzi walipewa orodha ya vitu katika safu ya kati ya chati. Chati pia inaonyesha ni jinsi gani kundi A na D walivyotatua vikwazo vya kuchunguza mifano ya vitu

Angalizo: Uzuri wa mchezo huu ni kuwa uko uwazi. Hakuna majibu sahihi- mradi tu majibu mazuri na majibu mazuri sana.

Nyenzo-rejea ya 2: Andalio la somo: Ni kipi kinaweza kugandamizwa- yabisi, kimiminika au gesi?

 Nyenzo ya Mwalimu kwa kupanga au kubadili nyenzo ili zitumike na wanafunzi.

Neema alitumia Shughuli hili chini kama msingi wa somo lake.

Awali ya yote aliwataka wanafunzi wake kuachora picha ya uchunguzi na maarifa yao kuhusu mchanga na hii chini ni ile iliyotolewa na kundi lililofanya vizuri.

Kisha aliamua kwamba kwa Shughuli kama hili atakuwa amewapa wanafunzi umiliki wa kazi nzima. Alitengeneza karatasi ya kazi. (tazama chini)aligundua kwamba badiliko hili la mkabala hasa limeleta mabadiliko kwenye motisha, shauku na kujifunza kwa wanafunzi wake.

Nyenzo ya mwalimu kwa kupanga au kurekebisha ili kutumia na wanafunzi

Yvonne alitumia shughuli ya hapo chini kama msingi kwa ajili ya somo lake.

Kwanza aliwawezesha wanafunzi wake kufanya mchoro wa haraka haraka wa buibui kama uchunguzi wao na maarifa yao kuhusu mchanga. Huu ni moja miongoni mwa ile michoro mizuri ambayo ilitengenezwa na kikundi kilichokuwa bora

Kisha yeye aliamua kuwa kwa shughuli ya aina hii, angeweza kuwapa wanafunzi umiliki zaidi wa kazi nzima. Alitengeneza kipangiokazi (angalia chini). Aligundua kuwa mabadiliko haya katika mtazamo yalileta tofauti katika motisha, shauku na kujifunza kwa wanafunzi wake

Nyenzo-rejea 3: Sampuli ya kazi za wanafunzi

 mfano wa kazi za wanafunzi

Nyenzo-rejea 4: Kupanga na kuchunguzi

 Maarifa ya msingi/welewa wa somo wa mwalimu

Andalio la somo

Kabla ya somo, unatakiwa kutafuta kiasi kidogo cha udongo wa mfinyanzi mkavu, uponde na kuusaga hadi uwe unga laini uliokauka. Huuhitaji kuwa nao mwingi sana ila utoshe kulipatia kila kundi kijiko kidogo cha chai.

Hatua ya kwanza: Kutafiti kwa kuchunguza, kulinganisha na kuweka kumbukumbu

Wape kila kundi dishi dogo au kifuniko kwa ajili ya kuhifadhi unga wa udongo wa mfinyanzi. Waelekeze wachunguze kwa makini kitu hicho na kuandika yale yote wanayoyaona katika lugha za kienyeji, Kiswahili au kiingereza kwenye karatasi au madaftari yao.

Tumeona kuwa si vizuri mwalimu kujihusisha na vikundi vya wanafunzi vinapoanza kufanya uchunguzi.

Kabla ya kumaliza hatua hii, uliza maswali haya ya mwongozo kuhakikisha kuwa uchunguzi umekamilika:

• Je umegundua madiliko katika udongo huo wa mfinyanzi je una rangi gani?
• Je unapoushika unaleta hisia gani?
• Orodhesha vitu vingine ambavyo unavifahamu vinavyofanana na kitu hiki

Hatua ya 1b– Mawasiliano

Yaambie makundi yaeleze ugunduzi wao. ufupishe ugunduzi huo ubaoni. Hili ni nafasi ya kuwa na lugha moja. Ikiwa wanafunzi watajibu kwa lugha ya asili mnaweza kukubaliana jibu likaandikwa kwa Kiswahili au kiingereza.

Katika hatua hii unaweza kukitambua kitu kama ni unga mkavu wa udongo wa mfinyanzi

Hatua ya 2a –kubashiri na kurekodi

Katika hatua hii waalekeze wanafunzi watumie rangi mbalimbali au aina fulani ya kalamu au kalamu ya risasi.

Gawa matone ya maji au waonyeshe wanafunzi chupa ndogo ya maji. Haya ndiyo maswali tuliyoandaa kwa ajili ya hatua hii:

• Nini kitatokea iwapo tutaongeza matone kidogo ya maji katika kitu hiki?
• Andika kile unachobashiri kitatokea iwapo utaongeza matone kidogo ya maji kwenye unga mkavu wa udongo wa mfinyanzi.
• Je maji yataubadilishaje udongo wa mfinyanzi?
• Andika mabadiliko yote ambayo kundi lako linafikiria yanaweza kutokea

Kisha waache waendelee na kazi. Baada ya dakika tano lazima uwape vichocheo kidogo. Je rangi itabadilika? Mwonekano wa kitu utabadilika? Je utaionaje?

Hatua 2b – Mawasiliano

Ongeza kazi mpya ya wanafunzi ubaoni kwa kutumia rangi mbalimbali za chaki. Tumia Kiswahili kuandika na kutoa maoni juu ya majibu yao, huku panua maarifa pale palipo na umuhimu.

Hatua ya 3a Uchunguzi, utafiti na uwekaji kumbukumbu

Badilisha tena rangi za vifaa vya kuandikia vya makundi .

Sasa waambie waongeze na kuchanganya matone machache ya maji. Je ni mabadiliko gani wanayoyaona na kuyahisi? Je ubashiri wao ulikiwa sahihi? Waambie wachunguze na kuandika yale waliyoyaona.

Hatua ya 3 Mawasiliano

Kwa mara ya tatu ziandike ubaoni kazi za makundi zilizounganishwa kwa kutumia rangi ya tatu ya chaki kama inawezekana.

Hatua ya 4 – Discussion Hatua ya 4 Majadiliano

Katika hatua hii, waambie wanafunzi waongelee na kuandika juu ya ambavyo udongo wa mfinyanzi unaweza kutumika. Andika mapendekezo

yao ubaoni. Kisha waambie wafinyange nyoka mdogo kutoka katika udongo wa mfinyanzi uliopondwa pondwa na kuchanganywa na maji kwenye dishi/ mfuniko wao. Waambie waandike au kupima urefu wake kabla ya kumuacha sehemu kavu iliyo salama. Waambie waandike kile wanachofikiri kitatokea kwenye udongo wa mfinyazi siku chache zinazofuata.

Sasa unaweza kuwa na ramani ya mawazo inayoonyesha uchunguzi na ubashiri kuhusu udongo wa mfinyanzi.

Imechukuliwa kutoka: programu ya sayansi ya awali katika kazi za mtaala

Nyenzo-rejea 5: Kuongoza uhifadhi

 Nyenzo ya Mwalimu kwa kupanga au kubadili nyenzo ili zitumike na wanafunzi.

KUANGALIA USANIFU MICHORO

Tumia maswali haya kuwasaidia wanafunzi wako kuangalia michoro juu ya pakiti mbalimbali.

Sehemu ya 2: Kuchunguza yabisi

Somo la 1

Kwa vitu vya yabisi tunaweza kuuliza kwamba: Je kitu hiki kimetoka wapi? Au je kitu hiki kina tabia zipi? Na je kinaweza kubadilika mara nyingi hii huhusisha kujifunza kwa matendo zaidi ya kusikiliza tu na kutumainia kukumbuka. Na ikiwa hatujui au tumeshindwa kupata taarifa mara nyingi huwa kuna uwezekano wa kuzipata wa siku moja tukasisimuka kwa kupata taarifa ambazo zilizokosekana)

Baadhi ya vitu yabisi huwa ni vya asili na vingine hutengenezwa; kwa mfano mchanga ni kitu cha asili na glasi ni kitu cha kilichotengenezwa. Kwa kweli glasi inatengenezwa kutokana na mchanga je unaujua mchakato wa kutengeneza glasi? Jaribu kuchunguza na ufanye uatafiti wa kisayansi.

Mbao ni vitu vya asili vinavyotengenezwa kutokana na miti na karatasi hutengenezwa kutokana na mbao. Aina fulani ya nyigu hutafuna mbao na kutengeneza rojo ya unga wa mbao kutengenezea karatasi ambayo wanatumia kujenga seli za tundu lao la nyigu. Watu wamevumbua jinsi ya kufanya kitu kama hicho. Unaweza kuupanua utafiti na majaribo yako kwa kutengeneza karatasi zako mwenyewe kutokana na rojo ya mbao.

Mwanzo mzuri wa kuanza njia hii ni majadiliano yasiyo rasmi ambapo wanafunzi watabadilishana mawazo, wataibua maswali na kuendeleza utafiti unaowapendeza. Uchunguzi Kifani 1 unaonesha jinsi gani mwalimu anahamasisha utafiti kwa wanafunzi wake. Katika shughuli 1 unaliendeleza zaidi zoezi hili na wanafunzi wako na likiambatana na maonyesho ya mabango na vitabu vilivyotengenezwa na wanafunzi wako.

Somo la 2

Katika sehemu 1 tulichukulia tabia za maada wakati tulipozilinganisha na mgandamizo wa yabisi, kimiminika na gesi. Sasa tunachukulia tabia zingine chache zaidi kwa kuhusianisha na yabisi.

Hii ni moja ya kufikiria, kwa nini baadhi ya vitu yabisi ni vya baridi ukivigusa na vingine havina ubaridi? Fikiria kuhusu kijiko cha mbao na kijiko cha metali. Mara ya kwanza tulipovitoa mezani lazima vilikuwa katika chumba kimoja chenye joto sawa –lakini bado kijiko cha metali kikawa cha baridi zaidi.

Baadhi ya vitu vinabeba au kupitisha joto vizuri zaidi kuliko vingine. Metali ina tabia ya kuwa kipitishio kizuri cha joto. Kijiko cha metali kinapitisha joto nje ya mikono yetu na kisha tunahisi baridi. Kijiko cha mbao ni kipitishio kibaya cha joto- ni ihami nzuri ya joto.

Katika shughuli 2 wewe na wanafunzi wako mnachunguza tabia ya uyeyukaji. Ni tabia zipi zingine mnaweza kuchunguza? Upitishi wa umeme? Densiti?

Uchunguzi kifani 2 unaonesha jinsi mwalimu mwenye darasa kubwa alivyoyasaidia makundi ya wanafunzi kuchunguza kundi moja la vitu ( angalia: Nyenzo rejea Muhimu: kufanya kazi na darasa kubwa au madarasa ya ngazi mbalimbali.

Somo la 3

Hapa, tunategemea kazi mbili za mwanzo kwa kushughulikia njia ambazo maada inaweza kubadilishwa:

mabadiliko rejevu- yanajulikana kama mabadiliko ya kimaumbile mabaadiliko ya yasiyobadilika (mabadiliko ambayo siyo rahisi kuyageuza) –

yanaitwa mabadiliko ya kikemikali.

Nta inayeyushwa na moto kisha inagandishwa tena hili ni badiliko la kimaumbile/kiumbo. Sukari iliyoyeyushwa inaweza kurudishwa tena ikiwa kimiminka kitageuka kuwa mvuke, pia hii ni badiliko la kiumbo. ( Nyenzo rejea 4: kupotea kwa barafu kidonge cha barafu inathibitisha wazo moja kwa darasa kuhusu badiliko la kiumbo) lakini siyo rahisi kioo kuweza kurudishwa kuwa mchanga hivyo hili ni badiliko la kikemikali

Uchunguzi kifani 3 unaonesha kuwa wanafunzi wanaweza kupata vipingamizi katika kufikiri kuhusu mabadiliko ya kikemikali. kupitia maonyesho ya mwongozo ( angalia Nyenzo rejea muhimu: kutumia maelezo na maonesho kusaidia kujifunza iwapo chuma na chuma cha pua kilichopata kutu( mabadiliko ya kikemikali) metali ikipoteza umbo lake na urefu. Katika Shughuli muhimu umetumia mashindano kuwafanya wanafunzi wako wafikirie kuhusu ni jinsi gani wanaweza kupunguza mwendo wa mabadiliko haya ya kikemikali

Nyenzo ya 1: Kutengeneza kitabu cha zigizaga

 Nyenzo ya mwalimu kwa kupanga au kurekebisha ili kutumia pamoja na wanafunzi

Maximise

Chanzo asilia: hadithi katika vitabu – D Dyer na A & V Kenyon (UCT 1990)

Nyenzo ya 2: Kuangalia sifa za vitu vigumu vilivyoshikamana

 Nyenzo ya mwalimu kwa kupanga au kurekebisha ili kutumia pamoja na wanafunzi

Vitu vingi hutokana na vile vigumu vilivyoshikamana. Vitu vigumu vilivyoshikamana huja katika maumbile mbalimbali, kila kimoja na sifa zake mwenyewe. Sifa za vitu vigumu lazima ziwe zinafaa kwa ajili ya kitu ambacho kitatumiwa kutengenezea.

Shughuli moja kwa ajili ya wanafunzi wako ni kupeana mawazo kuhusu vitu vinavyoweza kuwa na sifa mbalimbali. Weka maonyesho ya vitu darasani kote. Weka alama kwa kila kitu pamoja na maswali kadhaa (angalia chini kwa ajili ya mifano). Wanafunzi wakiwa wanafanya kazi wawili wawili, watumie dakika 20 kuangalia vitu na kujibu maswali kuhusu vifaa ili kuwasaidia kuelezea sifa za vitu hivyo.

Haya hapa ni baadhi ya mawazo ya vitu na alama kwa ajili ya maonyesho yako:

Wakati wanafunzi wako wakiangalia vitu, unapaswa kuzunguka darasani huku ukizungumza na wanafunzi kuhusu nini wanachunguza. Mwishoni mwa kipindi, wakusanye wanafunzi wako na waulize wanafunzi mbalimbali wakuambie nini walichochunguza kuhusu kimoja cha vitu walivyoviona. Jenga orodha ya sifa kwenye ubao wako au ukuta darasani. Kama wanafunzi wako hawana uzoefu wa maneno haya ya sifa kwa lugha ya Kiingereza, waache watumie lugha yao wenyewe. Unaweza kuweka maneno ya Kiingereza katika sehemu inayoonekana darasani ili kuwasaidia wanafunzi kujifunza maneno haya.

Hii ni orodha ya mfano:

Hakikisha kwamba wanafunzi wako wanaweza kueleza maana ya kila sifa na waambie wachore jedwali katika vitabu vyao kuonyesha kila sifa na kuweka mfano wa kifaa chenye sifa hiyo m.f.

Sasa wape wanafunzi wako maswali yanayohusu kuchagua vifaa. Hii hapa baadhi ya mifano:

• A.Isanga anapanda mboga karibu na nyumbani kwake lakini anahitaji njia ya kulinda mimea yake michanga kutokana na ndege. Ni aina gani ya muundo angejenga? Vifaa gani anapaswa kutumia? Kwa nini achague vifaa hivi?

• B.Gagwala anataka kuweka bao jipya juu ya meza yake ya jikoni; Ile ya zamani imejipindapinda na imejaa alama za kuungua. Ni aina gani ya kifaa atumie kwa meza yake mpya?

• C.Samuel anahitaji mfuko kubebea vitabu vyake shuleni. Achague aina gani ya kifaa kwa ajili ya mfuko huo?

Kwa kila tatizo, wanafunzi wanapaswa kufikiria kitu gani kinahitajika kufanywa, na kuchagua, kutoka katika orodha yao, sifa zinazopaswa kuwa nazo. Baada ya hapo wanaweza kuchagua kifaa kitakachokuwa bora katika kila hali.

Nyenzo ya 3: Mpango wa Somo juu ya uyeyukaji

 Nyenzo ya mwalimu kwa kupanga au kurekebisha ili kutumia na wanafunzi

Matendo ya kuyeyuka

Hii ni njia moja ambayo unaweza kuzungumza na wanafunzi wako kuhusu wazo la kuyeyuka.

Fikiria kitu kitamu kama peremende kali au tunda tamu lililochemshwa. Unaiweka ndani ya mdomo wako na kufurahia ladha ya utamu au ladha ya tunda. Lakini haitoishi milele. Inapungua na kuwa ndogo na hatimaye inapotea yote. Imeenda wapi? Katika mchanganyiko wa sukari na mate uliyokuwa ukiyameza wakati utamu upo mdomoni. Matokeo ya uyeyushaji ni mchanganyiko wa sukari na mate.

Labda ungeweza kuwa na mashindano katika darasa lako kuona akina nani wanaweza kushikilia myeyuko wa utamu katika vinywa vyao kwa muda mrefu iwezekanavyo. Je washindi walifanyaje?

Ikitafunwa tu kidogo basi na utamu unamegeka katika vipande vidogo vidogo – umepoteza! Izungushe zungushe mdomoni na utakuwa umepoteza pia! Lakini kama ukiweza kuishikilia katika hewa baridi iliyo nchani mwa ulimi wako, ambako pia kuna mate kidogo sana, unaweza kuwa mshindi

Mifano kama hii itawapatia wanafunzi wako mawazo kiasi, kuhusu mambo yanayoathiri uyeyukaji.

Kuchunguza uyeyukaji

1. Kila kundi la wanafunzi linachagua kigezo kinachohusika na uyeyukaji ili kuchunguza. Baadhi ya mawazo ni:
   • joto la maji (jaribu moto, jotojoto, joto la chumba na ubaridi sana);
   • kubadilisha ukubwa wa vipande vya sukari (jaribu vibonge vinne: donge moja, donge moja lilovunjwa katika vipande vidogo vidogo, donge moja katika chembe chembe na donge jengine lililopondwa kuwa kama unga);
   • kukoroga (jaribu kutokoroga, kukoroga polepole na kukoroga kwa kasi).
2. Weka maswali haya kwenye ubao ili kuwasaidia wanafunzi wako kupanga uchunguzi wao:
   • unataka kugundua nini?
   • Unatabiri kitu gani kitakachotokea?
   • Kifaa gani utahitaji?
   • Utabadili nini kila wakati?
   • Nini utaendelea kukiweka bila ya kubadili (ili kuhakikisha kwamba jaribio ni sahihi)?
   • Je utapima nini hasa?
3. Hakikisha kwamba kila kikundi kimefananisha mambo yote mengine na yako sawa sawa (bila kubadilika). Kigezo kimoja tu ndiyo lazima kiwe tofauti kwa kila kikundi. Kwa mfano, kama wanachunguza kukoroga, lazima watumie kiasi kile kile cha maji katika joto lile lile na kiasi kile kile cha sukari kila mara.
4. Waambie wanafunzi wako waingize matokeo yao katika fomu ya grafu kama ile ya hapo chini, ambayo inaonyesha dakika ngapi ilichukua kwa kijiko kimoja cha sukari kuyeyuka ndani ya kiwango sawa cha maji lakini kipimo cha nyuzi za joto tofauti.

Maarifa ya usuli kwa ajili ya mwalimu

Modeli ya kuyeyuka

Hii ni picha wazi zaidi ya kile kinachotokea wakati mata ngumu inapoyeyuka katika mmiminisho majimaji. Kitu kigumu cha kuyeyuka kinakumbana na mmiminiko majimaji wa kuyeyusha. Huu mmiminiko majimaji huja ‘kuziganduwa’ chembe chembe za kitu kigumu, na kuziwezesha kutembea, kuchanganyika na kupenya kwa uhuru baina ya chembe chembe za mmiminisho majimaji.

Mambo yanayoathiri muda unaochukua kwa kitu kigumu kuyeyuka ni:

• hali ya joto la mmiminiko wa kuyeyusha (huwa haraka katika maji ya moto);
• Ukubwa wa kimumu au chembechembe za kuyeyuka (huwa kwa kasi kama ni chembe chembe ndogo);
• harakati za mmiminiko wa kuyeyusha (kukoroga hufanya kuyeyuka kuwa haraka).

Mfano – kuyeyuka kwa chumvi

Kijiko cha chumvi ni chembechembe za kuyeyuka. Maji ndani ya gudulia ni mmiminiko wa kuyeyusha. Mara tu chumvi inapotumbukizwa ndani ya mmiminiko wa kuyeyusha, mchakato huitwa kuyeyuka. Matokeo ya mchanganyiko huu ni myeyusho wa chumvi na maji (chumvi chumvi).

Kama chumvi zaidi itaongezwa hadi pale itakapokuwa haiwezi tena kuyeyuka, basi tunakuwa na myeyusho ulioloa kabisa.

Nyenzo ya 4: Mbio za kutoweka kwa mapande ya barafu

 Nyenzo ya mwalimu kwa kupanga au kurekebisha ili kutumia na wanafunzi

Panga darasa lako katika makundi ya watoto wane wanne au watano watano.

1. Kwa kila kikundi, chagua mtu mmoja kuwa 'mwangalizi huru'. Mwangalizi huyu atatoa taarifa kuhusu:

   • jinsi gani kikundi kilifanya kazi kwa pamoja;
   • jinsi gani kikundi kilitatua matatizo;
   • muda gani walichukua kufanya hivyo.
2. Hii hapa ni changamoto: Kila kikundi kina mche mraba wa barafu wa ukubwa wa wastani katika mfuko wa plastiki. Tafuta njia bora zaidi ya kuifanya barafu kupotea bila kuwacha alama yoyote, hata chembe moja ya tone la doa la maji!
3. Katika ubao, mtazamaji wa kikundi anaandika matokeo katika Jedwali kama hili hapa chini.
4. Kila dakika, mwangalizi wa kila kikundi anaweka 'X' kama kuna hata chembe tu ya barafu iliyobaki.

5. Kabla ya mashindano kuanza, wape wanafunzi muda wa kuongea na kupanga jinsi ya kuweza kufanya barafu kupotea

   Wakati: Dakika

Kikundi

6. Kikundi gani kilipata njia ya kufanya mche mraba wa barafu yao kutoweka kwa kasi zaidi? Nani alikuwa wa pili katika njia bora? Ni kundi gani kilikuwa na mafanikio ya mwisho?
7. Wape waangalizi nafasi ya kuripoti jinsi kila kikundi kilivyofanya kazi kwa pamoja. Wangeweza kutumia mpango wa tathmini kama huu ili kuwawekea alama za ushindi kila kikundi.

Fuatilia mbio za mche wa barafu

Jadili mabadiliko ambayo wanafunzi waliyaona wakati mche wa barafu ulipokuwa ukitoweka. Namna gani barafu ngumu hubadilika (kuyeyuka) kuwa majimaji na hatimaye kubadilika (mvuke) kuwa gesi isiyoonekana au mvuke? Haya huitwa mabadiliko ya awamu. Maliza somo kwa kufanya jaribio hili la haraka. Fanya hii chemsha bongo ya haraka:

• Orodhesha mambo unayoweza kufanya ili kuharakisha mchakato wa kuifanya barafu imara kubadilika kuwa maji mmiminiko.
• Neno gani la kisayansi linaelezea mabadiliko kutoka kitu kigumu hadi majimaji?
• Orodhesha mambo ambayo yanaongeza kasi ya mchakato wa kugeuza maji mmiminiko kuwa maji ya mvuke wa gesi.
• Neno gani tunatumia kwa ajili ya mabadiliko kutoka majimaji mmiminiko hadi gesi?

Vidokezi vya jawabu:

Mambo yanayoathiri kuyayuka na kuwa mvuke ni:

• joto;
• ukubwa na umbile;
• mzunguko wa hewa;
• shinikizo

Wanafunzi wanaweza kuandika ripoti fupi kuhusu nini wamejifunza katika mbio ya kazi za shule kwa kufanyika nyumbani

Nyenzo ya 5: Molekyuli na Atomu

 Taarifa za usuli / welewa wa somo kwa mwalimu 

Maximise

(Chanzo halisi: Sayansi ya Msingi, Kujenga Elimu ya Somo, Jane Devereux)

Sehemu ya 3: Kuangalia vimiminika

Somo la 1

Kwa sababu maji ni muhimu sana katika dunia, tunasisitiza juu ya hili wakati wanafunzi wanapojifunza kuhusu vimiminika. Uchunguzi kifani 1 unaeleza ni jinsi gani mwalimu aliweka kumbukumbu ya mawazo ya wanafunzi kuhusu maji katika ramani ya mawazo ambayo aliendelea kuongezea mawazo katika mada yote.Unaeweza kutumia ramani ya mawazo kama chanzo cha mada hii? Baada ya kutengeneza ramani ya mawazo au kutumia njia nyingine kuchunguza ufahamu wa wanafunzi, maonyesho ya vitendo ni muhimu. Hii inakazia mawazo/maarifa na kuonyesha ni jinsi gani vitu vinafanya kazi au kutokea.

Katika Shughuli 1 utafanya moja kati ya maonyesho ya vitendo amabayo yanaweza kutumika kuonyesha tabia za maji.

Kwa miaka mingi sana watu walitambua nguvu za mtiririko wa maji. Kama maji yataelekezwa kutiririka chini au juu ya gurudumu inafanya gurudumu lizunguke. Hii inaweza kutumika kuendesha mashine zingine ambazo zinafanya kazi kama kusaga chakula au kufua umeme.

Kama huna maji ya kutosha kuhusiana na onyesho hili, tunakushauri kujaribu maonyesho mengine kama vile “utaonyeshaje kuwa kuna mvuke wa maji katika hewa jangwani? ( Nyenzo rejea 1: kumudu maisha jangwani inaelezea tendo hili).

Somo la 2

Kuna utabiri kwamba wakati ujao vita vitapiganwa juu ya maji- wazo la kushangaza. Maji ni moja ya rasilimali muhimu sana. Je tutahakikisha vipi kwamba wanafunzi wetu wanayathamini maji na kuenzi matumizi ya maji hayo kwa uangalifu?

kiasi cha maji kinachopatikana katika ardhi ni kiasi cha lita millioni million

1,400. Maji mengi yanapatikana katika maeneo matatu:

bahari na maziwa (97%);

barafu iliyoganda kama theruji (2%);

maji yaliyoko chini ya ardhi (1%).

Pia kuna maji katika maziwa na mito, katika anga na katika viumbe hai.

Uchunguzi kifani 2 unaonyesha namna ya kuhusisha sayansi na lugha katika mazoezi ya maigizo kuhusu usambazaji wa maji. Ni muhimu kutumia mazoezi ya aina mbalimbali katika sayansi sababu kila mawanafunzi atakuwa na njia yake ya kujifunza. Wengine wanajifunza vizuri zaidi kwa matendo na wengine kwa kuona na baadhi ya wanafunzi watafurahia zaidi kusikiliza.

Katika Shughuli 2 unapanga jinsi ya kufanya majaribio ya kutenganisha maji safi kutoka katika maji ya chumvichumvi au maji machafu. Kama ilivyo katika majaribio yoyote tunashauri zoezi hili lifanyike nje ya darasa.

Ufikiri kwa makini kuhusu maswali utakayowauliza wanafunzi katika kipindi cha mazoezi.

Somo la 3

Kwa sehemu ya mwisho ya kazi hii tunajenga mawazo kutoka katika sehemu mbili za mwanzo kwa kuwaambia wanfunzi watatue matatizo katika shughuli muhimu (soma hili sasa). Shughuli hii inatumia staidi za uchunguzi- kubashiri, kupanga, kuweka kumbukumbu na kuwasilisha matokeo. Je aina hii ya zoezi linawafanya wanfunzi wako waendelee kuvutiwa? Unaweza kufikiria mada nyingine katika mtaala wa sayansi ambapo unaweza kuitumia njia hii? Badilishana mawazo na wenzako. Pengine unaweza kuanzisha jarida la uchunguzi katika shule yako.

Mara nyingi, katika sayansi yale yasiyotarajiwa hutokea. Katika uchunguzi kifani 3 , mwalimu mmoja alitumia maelezo kutoa changamoto kwenye fikra za wanafunzi wake - alionyesha kwamba sindano ya metali inaelea. Je hiyo inaelezewaje? Aina ya zoezi hili linakupa nafasi ya kupima uelewa wa wanafunzi na kuongezea kwenye ramani ya mawazo ya darasa ya toka mwanzo.

Nyenzo-rejea ya 1: Kuishi jangwani

 Nyenzo ya Mwalimu kwa kupanga au kubadili nyenzo ili zitumike na wanafunzi.

Hata kama upo jangwani bila maji unaweza kukusanya maji kutoka katika udongo ikiwa una kipande cha plastiki na chupa tupu ya kioo au chombo. Mchoro unaonyesha jinsi unavyoweza kufanya hili.

Maximise

Unaweza kuelezea ni jinsi gani hili linafanyika?

Joto la jua linasababisha maji katika udongo kuyeyuka. Maji yaliyoyeyuka yanapanda kwenye hewa.

Mvuke unapokutana na kipande cha kupoza unakuwa maji

Maji yanakimbilia chini ndani ya kipande cha plastiki na kukusanyika katika chupa

Je unaweza kujaribu kufanya hili na wanafunzi wako?

Nyenzo-rejea ya 2: Kielelezo charamani ya mawazo shughuli ya kwanza- tengeneza ramani ya mawazo kuhusu kila kitu tunachokijua kuhusu maji

 Nyenzo ya Mwalimu kwa kupanga au kubadili nyenzo ili zitumike na wanafunzi.

Wanafunzi wafanye kazi kwenye makundi, kuzungumza na kufikiri kuhusu vipengele tofauti vya maji, na kujenga ramani ya mawazo kuhusu kitu kimoja maalumu:

• tabia za maji
• maji yanapatikana wapi;
• uharibifu wa mazingira;
• matumizi ya maji;
• vyanzo
• hatari;
• tamaduni na imani.

Hii ni kazi yenye thamani. Badala ya kupima kitu gani wanafunzi hawakijui, wanapata nafasi ya kuchangia yale wanayoyajua. Wanahamasishwa kusaidiana na siyo kufanya mashindano. Hii ni njia nzuri ya kupima kile wanachokijua wanafunzi na jinsi gani watafanya kazi kama kundi

Ukurasa ufuatao unaonesha ramani ya mawazo ya taarifa zote walizozifikiria walimu katika semina.

Nyenzo-rejea 3: Maelekezo ya kutengeneza gurudumu la kusukuma maji

 Nyenzo ya Mwalimu kwa kupanga au kubadili nyenzo ili zitumike na wanafunzi.

Utaihitaji sindano ya kushonea, glasi au tyubu ya plastiki -kwa mfano bomba la kalamu (ambalo sindano ya kushonea inaweza kupenya), pamba (kiasi cha 1.5 m), mfinyazi/ prestiki nakadibodi mgumu.

Kata panga bapa kali nane la gurudumu la kusukuma maji kutoka katika karatasi nene/kadibodi. Lazima ziwe pembe tatu yapata sm 6 kwa sm 4.

Pitisha sindano ya kushonea kwenye tyubu ya glasi

Funga kamba ukizunguka tubu ya glasi na mwisho wake uufunike na kibonge cha prestiki.

Funga kitu kizito upande wa mwisho wa kamba yako katika mwachano wa kawaida.

Lijaribu gurudumu lako. Shika sindano yako na mwaga maji juu ya wembe upande mmoja.

Maximise

Nyenzo-rejea ya 4: Kutengeneza kitabu kikubwa

 Taarifa za msingi/ uwelewa wa somo kwa mwalimu

Sababu za kutengeneza kitabu kikubwa

• ikiwa kitabu kinavutia, basi wanafunzi watajifunza kwamba kusoma kunavutia.
• ikiwa kitabu hakisisimui na hakina mambo ya muhimu wanfunzi wanaona usomaji kama kitu kisichofaa na hauwasaidii katika matakwa yao.
• ikiwa wanafunzi watapata nafasi ya kutengeneza kitabu, wanaweza kujiona kama waandishi na hiki ni kitu chenye nguvu sana.
• ikiwa wanfunzi wana maisha yao hayaonekani katika vitabu wanavyosoma, watajifunza kwamba vitabu haviwahusu na hivyo hawahusiki navyo
• Katika sehemu zingine za dunia, wanafunzi wanahamasishwa kutengeneza vitabu vyao wenyewe shuleni (kwa pamoja au mmoja mmoja). Hawa wanafunzi wanapenda kusoma na wanasoma vizuri.
• Kuna mazoea ya kutumia vitabu vukubwa sana kwa hatua ya kwanza ya kusoma hivyo kujifunza kusoma kunahusu nini kunaweza kuwa shughuli ya kushirikiana. Kwa kitabu kikubwa, mwalimu anaweza kulisaidia darasa lote kuwa wasomaji.

Asante kwa maji ya kunywa

Kitabu hiki kinaelezea hadithi jinsi ya mtoto anavyopata maji ya kunywa. Inatoa simulizi hadi kwa chanzo cha awali- jua. Unaweza kuichukua hadithi hii na kuieleza kufuatana na mazingira yako kama vile maisha ya kijijini au mjini na kutengeneza kitabu chako mwenyewe na wanafunzi wako. Hakikisha kwamba wanafunzi wako wote wameshirikishwa. Panga kila ukurasa na panga makundi mbalimbali yamalizie kila ukurasa. Wanafunzi wako wanaweza kuonyesha vitabu vyao kwa wanafunzi wengine shuleni.

Maximise

Chanzo :Guardian Newspaper, Website

Imenukuliwa kutoka: ripoti ya semina ya programu ya sayansi ya shule za msingi – Kenyon & Kenyon (1996)

Nyenzo-rejea 5: Mvuto wa uso – taarifa kwa walimu

 Taarifa za msingi/welewa wa so wa mwalimu

Ikiwa hujawahi kuona sindano ya chuma inaelea katika ‘ngozi nyembamba’ ya uso wa maji; utaweza kushangaa kama jinsi wanafunzi wako wanavyoweza kushangaa utakapo waelezea hili. Lakini maelezo ni nini?

Fikiria, jaribu kufikiri chembe chembe halisi za maji. Katika macho ya mawazo yako, zione kama ziko huru kutiririka na kuhama haraka baina ya kila moja. Lakini mara nyingi zimefumbatwa pamoja kwa nguvu hafifu ya mvutano. Hii inatokea katika kila mwelekeo. Kwa wakati wowote kila chembechembe ina jirani yake katika pande zote (kushoto, kulia mbele na nyuma). Pia Kutakuwa na jirani juu a chini. Je umeipata taswira/picha?

Sasa fikiria chembe chembe katika uso. Haina chembechembe juu yake. Ambazo zinaacha chembechembe katika uso kwa nguvu ya ziada inayovuta. Kwa ajili ya ziada, hivyo chembechembe katika uso zitakumbatiana pamoja kwa nguvu zaidi. Hii inatengeneza ngozi ngumu, yenye nguvu za wastani kukatisha uso. Wanasayansi wanakubaliana kuuita huu mvutano wa ziada baina ya chembechembe za uso wa kimiminika fulani, ‘mvuto wa uso’.

Maji yana mvuto wa uso mkubwa zaidi ya vimiminika vingine. Unaweza ukajaribu kufanya jaribio kwa vimiminika vingine ili kuonyesha hili.

Je wanafunzi wako wanaweza kufikiria mifano mingine ya mvuto wa sura?

Mifano mingine inahusisha umbo la matone ya maji na wadudu watembeao kwenye maji.

tone ya maji – mvuto wa sura unabadili umbo lake

wadudu wanaweza kutembea kwenye maji kwa sababu ya mvuto wa uso kwenye uso wa maji

Chanzo aislia: University of Florida, Surface Tension, Website

Sehemu ya 4: Kuchunguza hewa

Somo la 1

Walimu wa darasa mara nyingi wanatumia kufundisha sayansi kwa kutumia lugha mama na kuandika kwa kutumia lugha lengwa kama vile Kiarabu, Kiswahili, Kiingereza au Kifaransa. Hata hivyo uthamani wa lugha ya kujifunzia unaweza kuchukua nafasi katika masomo ya sayansi kwa sababu lugha ya kujifunzia imejikita katika matendo.

Hili ni lengo la uchunguzi kifani 1 . Hata shughuli ya kuonesha kitu fulani katika onesho dogo inaweza kukusaidia kupima kujifunza kwa wanafunzi. Wanachokisema wanafunzi wanapoonesha kitu inathibitisha wanachokijua. Uyafuata hikim hadi kwenye shughuli 1 na aina za uchunguzi mabapo msisitizo upo kwenye uchunguzi makini na kufumbua, je uchunguzi wa wanafunzi unawaambia nini kuhusu asili ya hewa? Hamasisha matumizi ya maneno tofauti yanayoelezea; huu ni wakati muafaka wa kukazia maarifa ujifunzaji wa lugha.

Somo la 2

Katika shughuli muhimu kwenye moduli ya kwanza Sehemu ya 4 wanafunzi wamechunguza na kufanya utafiti wa vitu vinavyopita hewani. Shughuli 2 inawiana vema na inaweza kufanyika kwa wakati mmoja. Lakini unaweza kuanza kwa kuchunguza na kulinganisha viumbe visivyo na uhai. Kwa mfano kipande cha karatasi, parachute, tiara na ndege. Itakuwa muhimu kuchunguza na kulinganisha vitu vinavyodondoka au kuanguka kwa njia ya hewa. Itaanza kuwapa wanafunzi wazo kuwa hewa lazima ihusishe chembechembe ndogo amabazo zipo huru kuhama lakini zinapopita njiani husukuma vitu na kuvidondosha

Katika uchunguzi kifani 2 tumesoma jinsi gani mwalimu anatumia maswali ya wanafunzi kupata maongezi na fikra za darasa kuhusu ni jinsi gani ndege inakaa juu. Shughuli 2 imeanza kwa kuwafanya wanafunzi wachunguze kwa kutumia lugha tofauti na kisha wahamie kwenye matendo . changamoto ilikuwa ni kufikiri kwa wanafunzi kunathibitishwa na jinsi wanavyotatua matatizo.

Somo la 3

Shughuli katika sehemu hii imeanza kuwapa wanafunzi uelewa wa kile kinachoitwa asili maalumu ya maada. Ikiwa utatazama jinsi kipande cha karatasi kinavyokatiza kwenye hewa na kuanguka, unaweza ukafikiria chembechembe zisizoonekana zinavyopita kwenye njia yake. Paulina alielezea shinikizo dogo juu ya bawa la ndege

Ni vigumu kuwaonyesha wanafunzi chembe chembe zilizomo katika hewa- ziko mbali ni ndogo sana kuziona hata kwa darubini, hivyo tunahitaji kutumia mifano ili kuwasidia wanafunzi kujenga picha ya hewa ikoje. Katika shughuli muhimu utawatumia wanafunzi kuwa chembe chembe katika hewa. Wanafunzi wengi wanafurahia kujifunza kwa kugusa na kutenda. Wanapenda kuwa watendaji na wanaweza kukumbuka kirahisi maarifa waliyoyapata

Katika uchunguzi kifani 3 , mwalimu mmoja alityengeneza mfano wa kuonyesha jinsi gani hewa inatengenezwa kwa mchanganyiko wa chembechembe tofauti na kufuatilia hili hadi kwa uchunguzi kuzunguka upumuaji. Aina zote za mkabala zinakupa nafasi ya kupima ujifunzaji wa wanafunzi wako.

Nyenzo-rejea ya 1: Utangulizi wa somo la ‘hewa’

 Nyenzo ya Mwalimu kwa kupanga au kubadili nyenzo ili zitumike na wanafunzi.

Kumbuka: Kwa kuwapa wanafunzi ndoo na kuwataka waende nje kuchota nusu ndoo ya maji. Kisha mpe mwanafunzi mwingine mfuko wa plastiki na uwaambie (unatakiwa kuchukua wanafunzi ambao wanaweza kufanya utani) waende nje wakachote nusu mfuko wa hewa. Hii kwa kweli itasababisha wakati mshangao kwa sababu hasa kwa kiasi fulani ni utani ; lakini inashadidia kuonyesha kuwa hewa inatuzunguka. Sistiza kwamba hewa inatolewa nje. Kisha wape mifuko mitatu au minne ya plastiki ya kubebea hewa kutoka:

chini ya dawati kona ya mbali kwa dirisha

kutoka kwenye pafu la mwanafunzi mmoja

Wasisitizie wanafunzi wako kuwa hewa inatuzunguka. Ligawe darasa katika makundi ya watu wanane. Kila kundi lichague kiongozi wake. Waeleze kuwa watakaporudia kutoka mapumziko, watafanya kazi kwa dakika kumi kwa kila vituo vinne vya kazi; kuchunguza zaidi kuhusu hewa. Hii inaitwa mzunguko wa kazi za vikundi

Wakati wa mapumziko, panga vituo vya kazi pamoja na vifaa muhimu na nakala ya kadi ya kazi kwa kila stesheni (kadi za kazi zimetengenezwa katika Nyenzo rejea 2: Jaribio la hewa). Unaweza kuwachukua viongozi

wa makundi wakusaidie kufanya kazi hii ili wazweze kujiandaa kwa kazi za uongozi kwenye kazi inayofuata.

Sasa ni mwisho kwa kundi kufanya kazi. Mwisho wa somo, waambie wanafunzi kuandika ufupisho wa kile wanachofikiri na wanachohisi wamejifunza katika kila kituo cha kazi.

Nyenzo-rejea ya 2: Utafiti wa Hewa

 Nyenzo ya Mwalimu kwa kupanga au kubadili nyenzo ili zitumike na wanafunzi.

Maximise

Nyenzo-rejea 3: ‘Ni nini kinachonyanyua ndege?’ Zoezi la vitendo la kufanya na wanafunzi wako.

 Nyenzo ya Mwalimu kwa kupanga au kubadili nyenzo ili zitumike na wanafunzi.

Walimu wa Shule ya Sekondari ya Tambaza walimpa Mwalimu Paulina notisi zilizorudufiwa kutoka semina ya shule za msingi ambayo walihudhuria.

Maelezo haya yameandikwa hapo chini kwa ajili yako. Paulina na wanafunzi wake waliyafanyia kazi maelezo hayo; walivutiwa na kuendelea kuuliza maswali zaidi.

Moja kati ya maswali ambayo wanafunzi waliyauliza ni ni nini kinachotunza kitu kizito kama ndege kwenye hewa? Hili hakika ni swali zuri. Walimu wao walielezea kwamba kuna vitu mbalimbali vinavyoweza kuelezea kwa vitendo jinsi gani ndege inavyonyanyuliwa juu. Lakini inahitaji maelezo yanayotolewa kwa uangalifu zaidi.

Njia moja ya kupata fikra za wanafunzi ni kulinganisha mipasuko wa mipira kwa vifaa viwili. Unahitaji bomba la plastiki na bomba la chooni na puto vilivyotumika. Puliza puto kuelekea juu. Waulize wanafunzi nini kitakuwa kifaa bora cha kupulizia puto? Halafu waache wajaribu.

Sasa hiki ni kitu cha kufikiria kwa sababu matokeo yake hayatabiriki. Nini kinatokea kwenye bomba linaloshikiria mpira chini kwa nguvu?

Inaweza kuwa ni hewa tu. Mwalimu mwingine alitupa kazi nyingine ya vitendo kujaribu. Weka daraja la karatasi kwa kukunja sehemu mbili. Tumia jani kupitisha hewa chini ya daraja.

Ni nini unacho kibashiri kwamba kinaweza kutokea? Kinatokeaje? Kwa nini daraja linaporomoka ndani na siyo nje? La tatu jaribu kukunja karatasi ya A4 kutoka katikati, na baadaye gundisha kidogo pembeni mwishoni mwa karatasi kutengeneza bawa la ndege. Puliza kidogo kutokea pembeni na angalia nini kitatokea. Kifani/model ya karatasi litainuka.

Dondoo

Fikiria kundi la watu wanaotembea kando ya barabara. Wanasikia kitu cha hatari pembeni mwao na wanaanza kukimbia. Je nini kitatokea kwenye mpangilio wa watu?

Ndiyo wanafanya kusambaa kadri mwendo kasi wao unavyoongezeka

Jaribu kitu hicho hicho kwa mkono uliojaa marumaru. Kwanza zizungushe kwenye sura iliyonyooka na huwa zinatabia ya kuungana pamoja. Kisha zizungushe kwa kasi kubwa zaidi na zitasambaa.

Wakati hewa inalazimishwa kuzunguka haraka juu kwenye sura iliyopinda au kupitia nafasi nyembamba, chembe chembe zinasambaa nje. Hii ina maana kwamba kuna shinikizo dogo. Hivyo unaweza msukumo wenye nguvu au kuinyanyua kutoka kwenye hewa kwenda upande mwingine.

Ni muhimu kuchunguza na kulinganisha vitu hewani vinapoanguka toka angani. Kwanza tulijaribu riadha ya makaratasi. Tulilinganisha karatasi mbili zinazofanana, tulizilebo A na B, zikianguka angani. Kwa nini karatasi iliyokunywa huanguka haraka? Kwa kutafuta maneno rasmi ya kuelezea uchunguzi huu katika kitu bapa, tuliweza kuona jinsi uwepo wa lugha nyingi ni mzuri.

Karatasi A (bapa) Huelea

Hutikisika

Huzamia

Huyumba, kama unyoya Karatasi ya B (imekunjwa) Huanguka

Hunyooka 

Haraka

Huanguka, kama jiwe

Chanzo: Programu ya Sayansi ya Shule ya Msingi Daraja 4 Ripoti ya Warsha ya Hewa

Nyenzo-rejea 4: Mashindano ya Karatasi

 Nyenzo ya Mwalimu kwa kupanga au kubadili nyenzo ili zitumike na wanafunzi.

Chanzo: Programu ya Sayansi ya Shule ya Msingi Daraja 4 Ripoti ya Warsha ya Hewa

Nyenzo-rejea ya 5: Kuchunguza zaidi hewa

Sehemu ya 5: Hekima katika matumizi na urejelezaji wa matumizi ya maunzi/rasilimali (vitu, vifaa)

Somo la 1

Mpaka sasa moduli hii imeangalia asili ya maunzi mabalimbali, tukichukulia namna ya kuyaainisha kufuatana na tabia; na jinsi ya kutengenezwa na kutumika kwa namna mbalimbali kutegemeana na hali ya maunzi yenyewe. Katika sehemu hii, tunajaribu kuwaelewesha wanafunzi kwamba kuna maunzi ya aina nyingi hayapatikani kwa urahisi katika dunia hii.

Katika uchunguzi kifani 1 Tutaona jinsi mwalimu anavyotoa utangulizi kuhusu mada hii kwa kutekenya fikira za wanafunzi juu ya maunzi yanayoweza kurejelezwa na yasiyo weza kurejelezwa. (Angalia Nyenzo rejea: Matumizi ya ramani mawazo na majadiliano kupata mawazo

Moja ya rasilimali ambayo ni muhimu sana lakini adimu ni mafuta yasiyosafishwa. Je unafahamu ni vitu gani vinatengenezwa kutokana na mafuata yasiyosafishwa? Mafuta ghafi (yasiyosafishwa) ni mchanganyiko wa vimiminika. Hayana matumizi yoyote mpaka yatenganishwe kwa mashine ya kusafishia mafuta. Mafuta ghafi yanachemshwa na kila fraksheni ya mchanganyiko huchemka katika kiwango tofauti na nyingine. Utenganisho huu huitwa ukenekaji (fanya kuwa mvuke) na zile sehemu tofauti tofauti za huo mchanganyiko huu huitwa Frakisheni (kisehemu). Kila fraksheni kinatumika kutengeneza vitu tofauti.

Katika Shughuli 1, Unatumia mchoro kuwasaidia wanafunzi kuelewa jinsi gani tunategemea mafuta ghafi. Unaweza kuendelea ukaonyesha vitu mbalimbali vinalivyotengengenezwa kwa mafuta ghafi katika darasa lako.– Wanafunzi wanaweza kuchora picha au kutumia taswira mbalimbali kutoka kwenye magazeti au kwenye majarida na katika makatalogi mbalimbali.

Somo la 2

Kutokana na kazi iliyopita, wanafunzi watakuwa wameanza kuelewa kwamba tunahitaji kufikiri kwa makini kuhusu matumizi ya bidhaa au maunzi yasiyo rejeleka. Tunahitaji kuanza kufikiri jinsi ambavyo tunaweza kujipanga kuwa sehemu ya suluhisho la tatizo na siyo kuendelea kulifanya tatizo kuwa kubwa zaidi. Ni vizuri kuwashirikisha wanafunzi matendo chanya yaletayo manufaa katika mazingira kwa namna fulani.

Katika Uchunguzi kifani 2 , Mwalimu anawahamasisha wanafunzi kwenda kwenye jamii zao na kuangalia athari za watu katika mazingira yao. (Unaweza kujaribu tendo sawa na hili na kama huna karatasi za rangi kuugawa ukuta katika sehemu mbili).

Katika Shughuli 2, tunapendekeza darasa lako libuni, litafiti na kufanyia uchunguzi mradi wa kutengenenza mboji. Unaweza kuanza kwa kueleza zana za maunzi yaozayo na yasiyooza na kuelezea ni nini husababisha vitu kuoza - bakteria. Wanafunzi watakutajia majibu mbalimbali ya mifano ya vitu/ maunzi yaozayo na yasiyo oza. Hili linaweza kuwa tendo la kushirikishana mawazo/majadiliano.

Baadaye unaweza kuendelea kwenye uzalishaji wa mboji kwa ajili ya biashara ambayo itapelekea kwenye njia za ukusanyaji salama wa takataka zinazoweza kuozeshwa kuwa mbolea itakoyouzwa au kutumika katika kulima mboga mboga katika bustani shuleni.

Somo la 3

Wanafunzi wanaweza kugundua njia nyingine za kurejeleza matumizi ya maunzi. Watu waishio jamii masikini wanazo njia nyingi zenye ubunaji na ubunifu kutokana na ulazima. Tafiti za watu wa jamii kama hizi, kama vile Wakhoi-san ( Wakhosa) zimeonyeha jinsi ambavyo hapo zamani hawakupoteza hata kitu kidogo na hivyo walitunza hata unyayo mdogo sana wa binadamu katika ardhi yao kwa heshima kubwa. ( Nyenzo rejea 4: Elimu ya uhusiano wa Viumbe na Mazingira inatoa maelezo ya jinsi ya kutafuta ukubwa wa mguu wako ardhini ). Je sisi tunalingana nao kwa namna gani?

Ni aina gani za urejelezaji unafanyika katika jamii yako? Uchunguzi kifani 3 unaonyesha jinsi mwalimu mmoja na wanafunzi wake wanavyofanya uchunguzi kutafuta vigezo vya kuwepo kwa urejelezaji katika jamii husika.

Katika Shughuli Muhimu , tunapendekeza uwahamasshe wanafunzi wako kufanya zoezi shirikishi la kisayansi na teknolojia. Wafanye kazi ya kuunda na kutengeneza vifaa kutokana na mabaki na kuviuza katika siku maalumu ya ujasiliamali ili kutunisha mfuko kwa ajili ya shule au darasa.

Nyenzo-rejea ya 1: Rasilimali zinazorejelezwa na zisizorejelezwa

 Taarifa za msingi/welewa wa somo wa mwalimu

Kumbukumbu: unaweza ona jinsi mwalimu alivyokubali mapendekezo mengi toka kwa wanafunzi na walivyoweza jitahidi kutumia maneno yao wenyewe. Hili linawapa uwezo wa kujiamini zaidi na kuongeza mambo

mengine mengi. Kama mwalimu anasahihisha kila kitu kulingana na kitabu cha kiada hili litawavunja mori wanafunzi – kukubali na kufanya nao kazi kwa kutumua maneno yao ni muhimu sana.

Unaweza kuona pia jinsi mwalimu alivyoweka umuhimu juu ya mambo ya nishati – kwa kuongezea vipengele vidogovidogo. Ikitegemea wapi wanaishi, wanafunzi wanaweza kujua gesi asilia, ambayo ni rasilimali isizorejelezwa

Nyenzo-rejea ya 2: Mazao ya mafuta machafu

 Nyenzo ya Mwalimu kwa kupanga au kubadili nyenzo ili zitumike na wanafunzi.

Mchoro huu unaonyesha usafishaji wa mafuta.

Chanzo asili cha mchoro: Oxford Science Programme Book1, published by Oxford University Press, p. 92 (1990))

Mawazo ya kufundishia

Mawazo ya kufundishia yaweza kuwa kuweka mabango ya mazao na mazao ya pembeni ya mafuta ghafi katika magazeti na matangazo ya majarida (unaweza onyesha mazao au majina ya kibiashara na nembo). Njia mbadala ni, unaweza kuzionyesha bidhaa katika makopo matupu. Mazao ya kuzingatia ni mafuta ya taa, dizeli, petroli, mishumaa, vesilini, mafuta ya kulainisha mitambo, lami, na maplastiki.

Mafuta na gesi katika nchi ya Tanzania

Tanzania imejaliwa kuwa na vyanzo tele vya nishati ikiwa ni pamoja na nishati ya kibaiolojia, gesi asilia, nishati ya maji, makaa ya mawe, nishati ya miamba, nishati ya jua, na nishati ya nafuta na vyote vikiwa bado havijaendelezwa. Nishati ya kuni inachukua asilimia 92 ya vyanzo vyote vya nishati, na asilimia 2 ni nguvu ya maji na asilimia 7 inatokana na mazao ya pembeni ya mafuta.

Katika shughuli kuu za sekta ya madini (yaani uchimbaji wa madini), utafutaji na utengenezaje wa mafuta na gesi pia unatiwa moyo. Maeneo makubwa ya mafuta yamepatikana katika upwa wa bahari huko Songo Songo na Rasi ya Mnazi na maeneo haya yapo katika hatua ya kuyaendeleza.

Sekita ya kaboni ya kihadrijia inaratibiwa na Wizara ya Nishati na Madini, ikiratibiwa shughuli zake kuu na Sheria ya Uchunguzi wa Mafuta ya mwaka 1980 na ikiratibiwa shughuli zake ndogondogo na Sheria ya Uvutiaji Uwekezaji ya mwaka 1990.

Akiba ya mafuta katika Tanzania, kwa njia ya kiseismiki au data zinginezo, inaonyesha kuwa kuna mafuta ya kaboni mengi sana katika vyanzo vya mafuta na katika sekita ya viwanda. Lakini, ni mitambo 20 tu na visima nane tu vimechimbwa katika eneo la kilomita mraba 222,000, kwa hiyo basi Tanzania inawekwa katika kundi la nchi zilizoendelezwa kidogo

Kwa sasa akiba ya gesi asilia inakadiliwa kuwa futi za mraba trilioni 2. Serikali inashughulikia kwa ukaribu na Benki ya Dunia kuendeleza mradi wa gesi wa Songo Songo huko kusini mwa ukanda wa bahari wa Tanzania na katika rasi ya Mnazi, ili kuweza kuweka chanzo mbadala dhidi

matumizi makubwa ya kuagiza mafuta toka nje. Mradi wa kugeuza gesi kuwa umeme wa Songo Songo utakuwa na soko la viwanda na watumiaji

17 wa gesi asilia katika eneo la Dar es Salaam.

Makampuni yanayochunguza kuwepo kwa akiba ya mafuta Tanzania ni: Kampuni ya Nishati ya PanOcean, Aminex plc na EnerGulf.

Chanzo: Taarifa za Afrika kutoka Mbendi , Website

Nyenzo-rejea 3: Kutengeneza mboji

 Nyenzo ya Mwalimu kwa kupanga au kubadili nyenzo ili zitumike na wanafunzi.

Njia bora na rahisi ya kutengeneza udongo wa bustani uwe mzuri ni kutengeneza mboji yako. Inahitaji jitihada, muda na kujali kidogo.

Chagua sehemu iliyo karibu na bustani ya shule yenye mwanga wa jua. Toa magugu na uchafu.

Ukiwa na nafasi iliyo wazi, mwanafunzi mmoja anaweza akaweka alama ya mduara kwa kutumia kipenyo cha sm 75. Kama mwanafunzi huyu atasimama katikati ya duara na kugeuka akiwa ameshikilia fimbo ya kutembelea, duara zuri litakuwa limechorwa.

Chukua koleo na chimba shimo katika duara. Chimba kina cha urefu wa koleo. Tumia haratu (rake) kusembua ardhi ndani ya shimo lako.

Weka lundo dogo la udongo karibu na shimo lako kwa kuweka sehemu ya tatu ya udongo wako kutoka katika shimo.

Simika nguzo au tawi nyoofu katikati ya udongo ulio katikati ya shimo lako.

Sasa unaweza kuanza kazi ya kutengeneza mboji. Weka tabaka la matawi na majani ya zamani ulivyokusanya juu ya udongo. Jinsi unavyokuwa navyo vingi ni vizuri.

Kwa kufuatia, weka chini tabaka la vikonyo na mashina ya miti na mabaki ya ya jikoni (maganda ya viazi, mabaki ya majani ya chai, magamba ya mayai). Unaweza kuweka hata mabaki ya karatasi chakavu.

Halafu ongeza tabaka la nyasi zilizokatwakatwa, nyasi kavu au matawi ya kale. Malizia kwa kuweka tabaka dogo la udongo juu yake. Tumia udongo uliotoa katika fungu karibu na tuta lako la mboji.

Endelea kuongeza matabaka:

• Kwanza vikonyo, mashina, matawi na majani;
• Halafu mabaki ya jikoni na mabaki ya majani ya kijani,
• Halafu majani makavu, majani ya kale na mboji (kama utapata);
• Malizia mwisho wa kila tabaka na udongo.

Nyunyiza maji kidogo – lakini hakikisha tuta la mboji halilowi sana. Ukubwa utapungua jinsi mboji itakavyooza. Halafu unaweza kuongeza

matabaka mengine kwa vipindi rasmi. Wakati wote weka tabaka la

udongo juu – hii hupunguza wadudu warukao.

© Mboji ya Bustanini 2007

Nyenzo-rejea ya 4: Ekolojia ya Unyayo wa miguu

 Nyenzo ya Mwalimu kwa kupanga au kubadili nyenzo ili zitumike na wanafunzi.

KWA AJILI YA TOLEO LA MTANDAO

Angalia tovuti hii katika kushiriki katika zoezi la kutafuta ekolojia ya unyayo wa miguu. Hii ipo katika lugha nyingi.

www.myfootprint.org

KWA AJILI YA TOLEO LA MAANDISHI

Ekolojia ya unyayo wa mguu ni nyenzo ya kupimia ni kiasi gani cha eneo la ardhi na maji binadamu huhitajika ili kuzalisha rasilimali na kunyonya mabaki.

Ili kuishi, tunakula kile asili hutupa. Kila tendo lina madhara katika dunia. Hili halina shida kama binadamu atatumia rasilimali bila kuzidi urejelezaji. Ila tunatumia zaidi.

Leo, ekolojia ya unyayo wa mguu ni zaidi ya 23% au zaidi ya jinsi duania inavyoweza kujirejeleza. Kwa maneno mengine, inaichukua dunia mwaka mmoja na miezi miwili kujirejeleza kile tunachotumia kwa mwaka. Tunaishi kwa kutumia akiba ya rasilimali duaniani. Sote tunatumia rasilimali zisizorejelizwa kama madini, chuma ghafi, na mafuta na pia tunatumia rasilimali zinazorejelezwa kama samaki, wanyama, misitu na maji ya ardhini – tunavitumia haraka sana kuliko dunia inavyoweza kujirejeleza. Tunategemea mali za ekolojia hii kuishi. Maisha huisha, rasilimali hugongana, ardhi huisha rutuba, na rasilimali zinaendelea kuwa aghali au hazipatikani. Hii inakuwa mbaya zaidi kutokana na ongezeko la watu, pia na kubadili namna ya kuishi inayopelekea kuhitaji rasilimali zaidi.

Kwa kupima ekolojia ya unyayo wa miguu ya idadi ya watu (mtu mmoja, jiji, nchi au watu wote) tunaweza kujua ni kiasi gani cha sayari tunatumia,

inayotuwezesha kutunza mazingira yetu kwa makini. Ekolojia ya unyayo wa mguu inawawezesha watu kuchukua hatua za tahadhari za binafsi au jumla ili kuhakikisha tunaishi katika duania inayojirejeleza.

Changamoto na malengo: Kuweza kusarifika

Kusarifika ni wazo rahisi. Iimejikita katika ukweli kuwa pale rasilimali zinapotumika zaidi kuliko uzalishaji wake au kurejelezwa, rasilimali hiyo hupungua na hatimaye huisha. Katika dunia ya kusarifika, mahitaji ya watu kiasili imepewa uzito sawa na uwezo asilia wa kutimiza mahitaji hayo.

Chanzo asilia: Footprint Network, Website

Kokotoa ukubwa wa kiikolojia wa nyayo ya mguu wako

Jibu maswali yafuatayo kujua urebwa wa kiekolojia wa unyayo ya mguu wako. Jumlisha alama zako, zilizoonyeshwa mbele ya kila swali (mfano [2]) kujua kama unafanya kiwango cha JUU, kati au chini katika mazingira unayoishi. Kumbuka, unyao wa mguu mdogo ni bora zaidi!

1. Kiasi gani cha chakula unachokula kimesindikwa, kufungwa na kinatoka mbali? a) Chakula kingi ninachokula kimefungwa na chatoka mbali sana. [3] b) Nusu ya chakula ninachokula kimefungwa. [2]

c) Kidogo sana. Chakula kingi ninachokula hakijasindikwa, hakijafungwa

na kinazalishwa hapa hapa. [1]

2. Kaya yako ina ukubwa gani?

a) mita za mraba 30 au pungufu [1] usawa wa gari kubwa

b) mita za mraba 90–130 [2]usawa wa nusu uwanja wa mpira wa miguu

c) mita za mraba 200 au zaidi [3]                          usawa wa uwanja wa mpira wa miguu

3. Unatumia baiskeli, unatembea, au unatumia usafiri wa wanyama?

a) Wakati wote [1] b) Wakati fulani [2] c) Mara chache [3]

4. Kwa wastani, unasafiri kwa umbali gani katika magari ya jumuiya kwa juma moja (kwa basi, treni, kivuko, teksi za jumla)?

a) km 25–100 kwa juma [3]

b) km 20 kwa juma [2]

c) km 0 kwa juma [1]

5. Kwa wastani, unasafiri kwa umbali gani na gari kwa juma moja (kama dereva au abiria)?

a) km 0 kwa juma [1]

b) km 250–500 kwa juma [2] 

c) km 700 au zaidi kwa juma [3]

6. Ukijilinganisha na majirani zako, ni kiasi gani cha mabaki unazalisha?

a) Sawa sawa [2]

b) Pungufu kidogo [1]

c) zaidi [3]

sasa jumlisha alama katika jedwali

,

Nyenzo-rejea ya 5: Andalio la somo: Kutafuta mpira bora uliotengenezwa na mabaki

 Nyenzo ya Mwalimu kwa kupanga au kubadili nyenzo ili zitumike na wanafunzi.

Ni vema ukiwasaidia wanafunzi wako kufikiri namna ya kuamua mpira ulio bora kabla ya kutengeneza mpira wa mabaki salama na usafi.

Kwanza, anza na chemshabongo ambayo wewe na wanafunzi mtaweka vigezo vya mpira ulio bora. Tegemea majibu kama:

• Mpira bora ni:
• mviringo mzuri na ukubwa bora;
• huviringika vema;
• unadunda vizuri;
• imara;
• mlaini kudaka.

Wanafunzi waweza kuwa na mawazo zaidi – orodhesha ubaoni.

Pili, wewe na wanafunzi wako mnatakiwa kujadiliana jinsi ya kuweka vigezo vya uzuri wa mpira.

Mviringo mzuri na ukubwa sawa: Je mpira unatosha vizuri katika tundu mviringo la waya au kadibodi lenye mzingo/ kipenyo sawa ukiuweka namna yoyote ile? Je waweza kuushika vizuri?

Huviringika vizuri: Pima uwezo wa kuviringika – muamue umbali katika mstari.

Hudunda vema: Mnatakiwa kuuangusha mpira kutoka urefu sawa na mpime mdundo kwa kila mpira na mlinganishe.

Imara: Hii itajaribiwa kwa matumizi ya kweli. Kwa kiasi gani mpira unahitaji kurekebishwa au kubadilishwa?

‘Unadaka kirahisi’: Je unaumiza ukidaka?

Mwishowe, unahitaji kuweka alama na kuangalia kama alama zinafaa

(mfano umewekwa chini).

Utatakiwa kuweka hizi alama katika karatasi ubaoni na wanafunzi. Unaweza kugawa darasa katika makundi – kila kundi na amana ya alama.

Lipe kila kundi muda wa kutafuta vifaa na kutengeneza mipira yao.

Sasa watake kila kundi kupima mipira yao kwa kutumia vigezo mlivyovitengeneza. Wamepata alama gain kwa kila kigezo? Wamepata alama ngapi kwa jumla?

Unaweza kuta wewe na wanafunzi wako mnatakiwa kubadilisha vigezo kila watakapotengeneza mipira yao. Hii itaonyesha kuwa wanaonyesha jinsi wanavyoweza kufikiri kimantiki. Wanaweza kufikiri hata jinsi ya kuongeza vigezo, mfano, mwonekano. Hili pia lahitaji kupongezwa.