In deze eerste sessie van de cursus zal u:
Bekijk nu video 1, waarin het materiaal voor deze sectie 'Start' wordt geïntroduceerd. Het toont leerlingen in drie verschillende omgevingen: Londen (VK), Leuven (België) en Granada (Spanje). Denk tijdens het kijken na over hoe deze leerlingen omgaan met de historische bronnen die ze krijgen. Gebruik het notitievak om uw ideeën op te schrijven. (Let op: dit is een van de films die u aan uw groep kunt laten zien tijdens de fase ‘Start’ van uw eigen workshop.)
In Video 1, hoe gaan de leerlingen om met de historische bronnen die ze krijgen?
Deze video laat jonge mensen zien die op verschillende manieren positief met geschiedenis omgaan door na te denken, aantekeningen te maken, over ideeën te debatteren, verhalen na te vertellen, hun eigen stad te verkennen en parallellen met hun eigen leven te ontdekken. De geïnterviewden bespreken mogelijke misvattingen zoals ‘presentisme’, het verleden door de nauwe lens van het heden zien.
Europa is een religieus divers continent. Hoewel sommige Oost-Aziatische en Afrikaanse landen een hogere religieuze diversiteit hebben, hebben veel Europese landen hoge scores op de religieuze diversiteitsindex behaald, zoals berekend door het Pew Research Center. In 2010 waren de Europese landen in het bovenste kwart van de scores voor religieuze diversiteit (in aflopende volgorde) Nederland, Bosnië-Herzegovina, Frankrijk, België, Letland, Noord-Macedonië, Estland, Zweden, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk (Pew Research Center, 2014).
Bekijk nu de volledige tabel die de Religieuze diversiteitsindexscores per land aangeeft, van het Pew Research Center.
De tabel wordt aanvankelijk weergegeven in alfabetische volgorde van land, maar door op de koppen te klikken, kunt u deze weergeven in volgorde van diversiteitsindex (RDI), of in de volgorde van percentages van een bepaalde religie. Verken de tabel en noteer uw gedachten waarom de hierboven genoemde Europese landen hoog scoorden op deze diversiteitsschaal? Kunt u manieren bedenken waarop hun verschillende verledens hun huidige diversiteit hebben gevormd?
Religieuze diversiteit neemt verschillende vormen aan, die de geschiedenis van de verschillende regio's van het continent weerspiegelen. Tijdens het Ottomaanse rijk tussen de veertiende en negentiende eeuw vestigden moslims zich bijvoorbeeld op de Balkan, wat betekent dat Bosnië en Noord-Macedonië aanzienlijke langdurige moslimminderheden hebben. Veel recenter, in het midden tot het einde van de twintigste eeuw, migreerden talrijke moslims vanuit Zuid-Azië, het Midden-Oosten en Noord-Afrika naar West-Europese landen. Patronen van migraties werden vaak gevormd door historische koloniale connecties, bijvoorbeeld van Zuid-Azië tot Groot-Brittannië en van Noord-Afrika tot Frankrijk.
Er zijn ook kleinere maar significante minderheden van andere religies, met name hindoes in het Verenigd Koninkrijk en Nederland, en joden in het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk. De hoge scores van de voormalige Sovjet-Unie-landen Estland en Letland illustreren een andere belangrijke dimensie: de wijdverbreide aanwezigheid van mensen die zich met geen enkele religie identificeren (niet-gelieerd), wat ook een stijgende trend is in West-Europa.
Europeanen hebben een gemengde staat van dienst in het omgaan met religieuze diversiteit, zelfs diversiteit binnen de historisch dominante religie van het continent, het christendom. Voorbeelden van intolerantie zijn talrijk: de verdrijving van moslims uit Spanje aan het einde van de vijftiende eeuw; de ‘godsdienstoorlogen’ van de zestiende eeuw; de terugtrekking van de katholieke Franse koning Lodewijk XIV in 1685 van de tolerantie van protestanten die zijn grootvader Hendrik IV in 1598 had verleend; en de onderdrukking van alle religies in de Sovjet-Unie en haar satellietstaten in de twintigste eeuw. Het meest extreem was de genocide op de meerderheid van de Europese Joden tijdens de Holocaust van de jaren veertig.
Niettemin gaat het RETOPEA-project (en dus deze cursus) uit van de veronderstelling dat geïnformeerde betrokkenheid bij het verleden van zowel Europese als niet-Europese landen ons ook positieve ideeën over religieuze tolerantie kan bieden. Zo verlangde de oude Indiase keizer Ashoka 'dat op alle plaatsen mensen van verschillende religieuze sekten zouden wonen' (geciteerd in Mukherjee, 1928, pp. 149-50); de zestiende-eeuwse Poolse koning Stefanus probeerde de religieuze vrede te bewaren door te zeggen dat hij 'niet over het geweten wilde heersen' (Keckermannus, 1610); en het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie, afgekondigd in het jaar 2000, verbiedt onder meer discriminatie op grond van ‘religie of overtuiging’ (Bureau van de Europese Unie voor de grondrechten, 2000).
Even belangrijk als deze formele verklaringen van politieke leiders was echter het wijdverbreide vermogen van mensen van verschillende religies om vreedzaam naast elkaar te leven, ongeacht de aspiraties van hun leiders voor tolerantie. Hoewel zo'n co-existentie kan mislukken, soms met tragische gevolgen, hebben historische perioden in veel landen aangetoond dat vrede en samenwerking een duurzamere realiteit zijn dan conflict en vervolging.
In 2018 verklaarde de toenmalige Duitse bondskanselier Angela Merkel dat ‘tolerantie de ziel van Europa is’ (geciteerd in het Europees Parlement, 2018). De historische realiteit is complexer, maar om haar bewering voor de toekomst werkelijkheid te laten worden, moeten jonge mensen de erfenissen van het verleden begrijpen en ermee omgaan, en toegerust zijn om misbruiken uit het verleden die intolerantie kunnen aanwakkeren, aan te vechten.
Voordat u begint na te denken over hoe u jongeren kunt betrekken bij de kwesties religie en tolerantie, is het de moeite waard even stil te staan bij wat er al bekend is over hun houding ten opzichte van religieuze diversiteit. Lopend onderzoek (zie: Maiden, Salmesvuori, Sinclair, Van Nieuwenhuyse en Wolffe, 2022) heeft tot de volgende inzichten geleid:
Pauzeer voordat u verder leest, om na te denken in hoeverre deze algemene generalisaties waar zijn voor de jongeren met wie u werkt, rekening houdend met uw specifieke lokale en organisatorische context. Misschien vindt u het handig om hieronder enkele aantekeningen te maken.
De onderstaande IN DE PRAKTIJK-activiteit moet tijdens uw eerste workshop worden voltooid en zal u helpen een idee te krijgen van de opvattingen van uw jonge deelnemers over religie.
Als eerste stap raden we aan om een eenvoudige vragenlijst en discussie te gebruiken, zowel om uzelf beter te informeren over de standpunten van de jongeren met wie u werkt, als om hen te stimuleren om zelf meer over de problemen na te denken. U dient in uw context te overwegen of u, met het oog op mogelijke gevoeligheden, deelname vrijwillig moet maken en in ieder geval moet vermijden bijdragen te forceren van personen die zich ongemakkelijk voelen. De ervaring van het RETOPEA-projectteam is echter dat jonge mensen meestal zeer bereid zijn om deel te nemen en de mogelijkheid om deze kwesties te bespreken, inderdaad verwelkomen.
Vraag de deelnemers eerst vijf tot tien minuten de tijd te nemen om rustig en anoniem een korte schriftelijke vragenlijst in te vullen over de volgende vragen:
Hoe belangrijk (of helemaal niet) is religie in uw leven?
Omcirkel een score tussen 1 (helemaal niet belangrijk) en 5 (heel belangrijk).
Heeft u ooit vooroordelen over religie waargenomen in de regio waar u woont?
Omcirkel een van de volgende antwoorden: Ja – Nee – Niet zeker.
Heeft u ooit vooringenomenheid ervaren tegen uw religieuze of niet-religieuze overtuigingen?
Omcirkel een van de volgende antwoorden: Ja vaak – Ja soms – Bijna nooit – Nee – Niet zeker.
Laat ook ruimte voor open opmerkingen en toelichtingen. De vragenlijst moet aanzetten tot nuttig initieel denken dat vervolgens leidt tot een daaropvolgende levendige discussie.
Klik hier voor een downloadbare versie van de vragenlijst die u aan uw eigen omstandigheden kunt aanpassen.
Nadat u de vragenlijsten hebt verzameld, moet u een discussie leiden. Het ideale zitplan is een cirkelvormige opstelling van stoelen, met docenten en begeleiders die ook deel uitmaken van de cirkel, om de discussie tussen de jongeren aan te moedigen. Onthoud dat het doel van de groepsgesprekken is om de jongeren zoveel mogelijk vrijheid te geven om meningen te delen en erop te reageren.
De discussie moet de volgende thema's omvatten:
Het wordt aanbevolen om maximaal een uur uit te trekken voor de discussie. Het doel is om een gesprek op gang te trekken. Het kan een goed idee zijn om de deelnemers eerst uit te nodigen om in groepjes van twee te discussiëren voordat ze hun ideeën met de grotere groep delen. Gebruik uw professionele vaardigheden om het gesprek te vergemakkelijken door:
Maak wat aantekeningen om uw indrukken van hun reacties en ideeën vast te leggen. Deze zullen u helpen om uw latere begeleiding van het docutubes-proces te informeren.
De aanpak die RETOPEA heeft gekozen om jongeren te betrekken bij kwesties rond religieuze tolerantie, is gebaseerd op het gebruik van zogenaamde 'knipselfragmenten'. Tussen 2018 en 2020 heeft het RETOPEA-projectteam een verzameling van ongeveer 400 knipsels samengesteld: korte tekstfragmenten, afbeeldingen en video's. Ze bestrijken een breed scala aan nationale en regionale contexten en historische perioden, inclusief hedendaags materiaal. Elk fragment is bedoeld om enige context te bieden voor de bron in kwestie, en ook enkele vragen om reflectie en discussie te stimuleren. Om het navigeren door de collectie te vergemakkelijken, zijn de knipsels gegroepeerd in twaalf thema's, die elk hun eigen korte introductie hebben.
Het primaire doel van de knipsels is niet om jongeren op de conventionele manier over geschiedenis te leren, maar om hen te stimuleren om zelf over het verleden na te denken. Ze zijn niet overladen met gedetailleerde achtergrondinformatie, maar moeten in plaats daarvan worden gebruikt als een bron van potentiële nieuwe ideeën die relevant zijn voor de uitdagingen en kansen die religieuze diversiteit in het heden biedt.
Besteed nu wat tijd - maximaal 30 minuten - aan het bladeren door de knipsels betreffende Religieuze Tolerantie en Vrede en maak uzelf vertrouwd met de verschillende thema's en enkele van de individuele knipsels die uw interesse wekken. U zou kunnen proberen te zoeken naar knipsels die betrekking hebben op een religie waarin u in het bijzonder geïnteresseerd bent, een van de twaalf thema's die uw aandacht trekt, een specifieke periode, of uw eigen land, stad of regio.
Identificeer en noteer in het onderstaande tekstvak maximaal vijf knipsels waarvan u denkt dat ze interessant zijn voor uw groep. In de volgende paragraaf gaat u nader in op hoe u deze het beste aan jongeren kunt presenteren.
Knipsels betreffende Religieuze Tolerantie en Vrede
Om te voorkomen dat u uw plaats in de cursus verliest, moet u de link in een nieuw tabblad of venster openen door Ctrl (of Cmd op een Mac) ingedrukt te houden wanneer u erop klikt. Als u op een mobiel apparaat studeert, houd u de link ingedrukt en selecteert u 'Openen in nieuw tabblad'. Keer hier terug wanneer u gereed bent.
U gaat nu enkele knipsels nader bekijken om te onderzoeken hoe deze effectief kunnen worden gebruikt in het onderwijs en de discussie. U begint met een historisch voorbeeld in Activiteit 4.
De knipselcollectie is bedoeld om vernieuwende denkwijzen over het verleden en de relatie tot het heden te stimuleren. In deze activiteit bekijkt u een uittreksel uit de geschriften van Roger Williams, de zeventiende-eeuwse puriteinse stichter van de staat Rhode Island, die u eerder in de cursus in de animatie heeft ontmoet. Kijk nu naar dit knipsel en bedenk hoe u jongeren kunt helpen ermee om te gaan en erdoor geïnspireerd te raken. Als u daarbij uitdagingen ziet, hoe zou u ze dan hopen te overwinnen? Maak enkele aantekeningen naar aanleiding van deze vragen in het onderstaande tekstvak.
Het kan best zijn dat u weinig kennis heeft van de zeventiende-eeuwse achtergrond en tenzij de jongeren met wie u werkt de kans hebben gehad om die periode van de Engelse en Amerikaanse geschiedenis te bestuderen, weten ze er misschien ook niets van. Voor uw doeleinden hier zou dat echter geen probleem moeten zijn.
Het commentaar op de website biedt een essentiële context, met name door erop te wijzen dat de ideeën van Williams ongebruikelijk waren voor zijn tijd en ze te contrasteren met de toen dominante 'oude Europese' manier van nauwe identificatie tussen kerk en staat. Een historicus wil zich misschien instinctief meer concentreren op de context van het Engelse puritanisme en de vroege vestiging van Noord-Amerika, maar men hoeft deze achtergrond niet te kennen om Williams' levendige beeld van de samenleving als een schip te waarderen.
Bij de introductie van dit knipsel aan 16-jarige leerlingen op een Londense school vond het projectteam van RETOPEA echter dat ze wat hulp nodig hadden bij het begrijpen van de zeventiende-eeuwse taal en dat een 'vertaling' naar een meer eigentijdse stijl nuttig was voor hen. Toen dat eenmaal gedaan was, raakten ze enthousiast over het idee en begonnen het toe te passen in hun eigen zeer diverse context, zoals je zag in Video 1 aan het begin van deze sessie.
De vragen bij het knipsel suggereren enkele andere mogelijke richtingen voor discussie. De deelnemers in het zeer multiculturele Londen gingen ervan uit dat religieuze diversiteit 'een goede zaak' is, maar het is mogelijk dat jongeren die in regio's wonen waar nog steeds één religie domineert, of in een verdeelde samenleving zoals Noord-Ierland of Noord-Macedonië, een heel andere mening hebben. De hoop is dat het knipsel, net omdat het uit een historische context komt die ver van hun eigen ervaring afstaat, een inspirerende stimulans zal zijn om de discussie over verschillende opvattingen te openen. De vraag die de zeer actuele kwestie van het dragen van een hoofddoek in het openbaar aan de orde stelt, probeert een andere route te suggereren om de blijvende hedendaagse relevantie van Williams' ideeën te onderzoeken.
Deze benadering van historische teksten zou kunnen worden bekritiseerd omdat ze tot anachronismen zou kunnen leiden. Het is natuurlijk geen vervanging voor een meer systematische historische studie. Het is echter bedoeld om jongeren aan te zetten om anders over het verleden te denken, en stelt hun vaak eenzijdige en beperkte perceptie van religieuze diversiteit in de geschiedenis ter discussie. Op deze manier wordt het verleden een potentiële inspiratiebron voor denken en handelen in het heden in plaats van het verleden als irrelevant en minderwaardig te beschouwen. Door de jongeren korte 'knipsels' aan te bieden die online toegankelijk zijn - waarvan sommige zowel visueel als tekstueel - in plaats van uitgebreide conventionele leerboeken, is het doel om tegemoet te komen aan een korte concentratieboog.
Bekijk nu Video 2 over dit knipsel, gemaakt door de hierboven genoemde jongeren op de school in Oost-Londen. Let tijdens het kijken op hoe ze ideeën in het knipsel hebben toegepast op hun eigen school en gemeenschapscontext.
De collectie omvat ook een aanzienlijk deel van de knipsels die betrekking hebben op hedendaagse en bijna-hedendaagse contexten. U zal hier vervolgens voorbeelden van bekijken in Activiteit 5.
U gaat nu twee knipsels nemen die sterk contrasterende opvattingen over de islam weerspiegelen. De eerste is de vijandige propaganda van de Duitse rechtse partij Alternative für Deutschland (AfD) (wat uiteraard op geen enkele manier de standpunten van OpenLearn of het RETOPEA-team weerspiegelt) en de tweede is een video over de Liverpoolse voetbalster Mo Salah, wiens moslimgeloof geen belemmering is gebleken voor zijn populariteit in zijn geadopteerde stad.
Bekijk deze knipsels en denk er dan eens over na hoe u ze zou kunnen gebruiken om constructieve discussie en reflectie onder zowel moslim- als niet-moslimjongeren te stimuleren. Hoe zou u omgaan met gepolariseerde reacties van instemming of verontwaardiging op de poster? Wat zijn de voordelen en risico's van het schetsen van contrasten tussen de twee knipsels? In welke opzichten is de geschiedenis nog steeds relevant voor dit hedendaagse materiaal? Maak enkele aantekeningen in het onderstaande tekstvak.
Islamofobie is een gevoelig onderwerp, maar het moet aangepakt worden als jongeren de natuurlijke neiging van moslims om zich bedreigd en beledigd te voelen, en de neiging van niet-moslims om zich te gemakkelijk te laten beïnvloeden door afbeeldingen zoals de AfD-poster, willen overstijgen. Bij het beheer van zo'n gesprek is het essentieel om een stap terug te doen van onvermijdelijk gepolariseerde posities van 'eens' of 'oneens' met het beeld naar een discussie die zijn veronderstellingen onderzoekt op de lijnen die zijn aangegeven in de vragen die bij het knipsel horen. Deelnemers kunnen bijvoorbeeld worden gevraagd om te bespreken of 'christelijke' en 'islamitische' waarden echt gepolariseerd zijn op de manier die de poster suggereert. Beide kunnen in feite op vergelijkbare manieren worden uitgedaagd door de toenemende dominantie van seculiere waarden en beleid.
Het alternatieve perspectief dat door de Mo Salah-video wordt gepresenteerd, is ook belangrijk om in het gesprek te brengen, omdat het overtuigend bewijs is dat vijandigheid jegens moslims kan worden overwonnen door positieve ontmoetingen en rolmodellen. Aan de andere kant zullen oppervlakkige veronderstellingen, zoals dat Noordwest-Engeland op de een of andere manier een meer 'tolerante' regio is dan Zuid-Duitsland, ter discussie moeten worden gesteld.
Hoewel deze knipsels eigentijds zijn qua inhoud, hebben ze ook een historische dimensie. De AfD-poster maakt impliciete (en controversiële) veronderstellingen over het Duitse verleden; de Mo Salah-video zinspeelt op de langdurige aanwezigheid van de islam in Liverpool, als een van de vroegste moslimgemeenschappen in het VK. Deze knipsels bieden, net als veel andere hedendaagse knipsels, ook aanleiding tot discussie over hoe het verleden wordt bekeken en of de 'presentist' veronderstellingen die wijdverbreid zijn onder jongeren, geldig zijn.
De volgende IN DE PRAKTIJK-activiteit biedt suggesties om de knipsels aan uw jonge deelnemers aan de workshop voor te stellen en hen aan te moedigen om ermee aan de slag te gaan.
De benadering tot de knipsels-collectie wordt wellicht bepaald door twee belangrijke overwegingen:
Als uw tijd beperkt is of als de deelnemers jonger en/of minder bekwaam zijn, is het wellicht het beste voor u, de leraar of leider, om zelf drie tot zes knipsels voor te bereiden en ze aan de groep voor te stellen. Vooral voor jongere tieners is drie knipsels wellicht voldoende; met een oudere groep zou je een wat grotere selectie kunnen maken en elk twee knipsels toewijzen aan subgroepen die ze dan kunnen bespreken en verslag kunnen uitbrengen aan een plenaire sessie. Vooral voor knipsels die tekst uit historische documenten bevatten, kan enige uitleg en verduidelijking van onvertrouwde taal nuttig zijn.
De website bevat ook (in de sectie 'Verhalen') voorbeelden van selecties die zijn gemaakt voor pilotworkshops, die enkele van de thematische verbanden illustreren die kunnen worden gemaakt, en hoe de knipsels kunnen worden gerelateerd aan de eigen ervaring van de deelnemers. Een van deze selecties kan worden overgenomen als een 'pakket' of, bij voorkeur, worden aangepast en ontwikkeld om tegemoet te komen aan de situatie en belangen van de groep. Deze aanpak vereist een sessie van 1,5 tot 2 uur om ervoor te zorgen dat de deelnemers de geselecteerde knipsels begrijpen en er zorgvuldig mee omgaan. De deelnemers moeten worden aangemoedigd om na te denken over de vragen op de website die bij elk knipsel horen en ze zouden bijvoorbeeld een gedrukt vragenblad kunnen krijgen (zoals geïllustreerd in video 1) om extra denkwerk en ideeën aan te wakkeren.
Idealiter zou u oudere (16+) jongeren moeten aanmoedigen om in kleine groepjes van drie of vier te werken, zelf door de collectie te bladeren en een selectie te maken van maximaal vijf knipsels die hun interesse wekken, en die ze verder willen bestuderen en discussiëren. Ze kunnen beginnen met een van de thema's die op de website staan vermeld en/of de zoekfunctie gebruiken om knipsels te zoeken over een bepaald onderwerp, religie, geschiedenisperiode of land dat hen interesseert. Deelnemers moeten worden aangemoedigd om vrijuit hun eigen keuzes te maken, maar ook na te denken over manieren waarop hun keuzes met elkaar kunnen worden verbonden en gerelateerd aan hun eigen situatie en ervaring. Jongeren hebben voldoende tijd nodig om een dergelijk proces goed en naar eigen tevredenheid uit te voeren. Daarvoor is een sessie van minimaal 1,5 tot 2 uur aan te raden.
Welke benadering van de knipsels ook wordt gekozen, het is belangrijk om in gedachten te houden dat het primaire doel van de workshop is om nieuw denken over religieuze tolerantie en vrede in het heden te stimuleren. Daarom moeten deelnemers worden aangemoedigd om uit de knipsels te putten als een bron van ideeën, waarbij ze misschien enkele van hun eerdere veronderstellingen over het verleden in twijfel trekken, en niet worden afgeleid door vragen over historische en andere contexten die niet op de website zelf aan bod komen.
U kunt nu controleren wat u in dit gedeelte hebt geleerd door de quiz aan het einde van de sessie af te leggen. Voordat u dit doet, zult u het nuttig vinden om uw geheugen op te frissen en uw kennis tot dusver te consolideren door de Start-video opnieuw te bekijken (video 1).
Open de quiz in een nieuw tabblad of venster door Ctrl (of Cmd op een Mac) ingedrukt te houden wanneer u op de link klikt. Keer hier terug wanneer u gereed bent.
In deze openingssessie heb je in eerste instantie stilgestaan bij religieuze diversiteit in Europa en hoe dit een verschillende impact heeft op verschillende landen en regio's op het hele continent. U heeft een deel van het bewijs onderzocht over hoe jongeren die diversiteit zowel in het heden als in het verleden waarnemen en hebt gekeken naar een manier waarop u standpunten in uw eigen groep kunt verkennen. Vervolgens maakte u kennis met de RETOPEA-knipselcollectie en verkende u voorbeelden van hoe deze kan worden gebruikt bij het lesgeven over religieuze diversiteit en tolerantie en hoe jongeren kunnen worden ondersteund bij hun eigen verkenning van het materiaal op de RETOPEA-website.
In de volgende sessie van de cursus gaat u nadenken over hoe u jonge mensen kunt helpen voort te bouwen op deze eerste discussies en verkenningen bij het plannen van een kortfilm om hun eigen ideeën te presenteren.
U kunt nu gaan naar Sessie 2.
Deze gratis cursus werd geschreven door John Maiden, David Robertson, Stefanie Sinclair en John Wolffe. Deze werd voor het eerst gepubliceerd in mei 2022.
Behalve de materialen van derden en waar anderzijds aangegeven (zie algemene voorwaarden), is deze inhoud beschikbaar gesteld onder een Creative Commons — Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International — CC BY-NC-ND 4.0. U stemt ermee in deze cursus niet te verspreiden zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van The Open University.
Het hieronder erkende materiaal is eigendom van en wordt onder licentie gebruikt (niet onderworpen aan Creative Commons-licentie). Met dank aan de volgende bronnen voor toestemming om materiaal in deze gratis cursus te reproduceren:
Cursus badge: ©The Open University
Cursus afbeelding: Gebruikt met toestemming van RETOPEA workshopdeelnemers. http://www.retopea.eu/ s/ start/ page/ home
Afbeelding 1: Mansehra rock in Pakistan Faysal Elahi https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Ashoka_Rock_Edict_at_Junagadh.jpg Creative Commons — Attribution-ShareAlike 2.0 Generic — CC BY-SA 2.0
Afbeelding 2: fotograaf: Henning Jurgens voor ©The Open University 2022
Afbeelding 3: uit het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie – culturele diversiteit http://retopea.eu/ s/ en/ item/ 7612
Afbeelding 4: fotograaf: Henning Jurgens voor ©The Open University 2022
Afbeelding 5: Fotograaf Henning Jurgens voor ©The Open University 2022
Video 1: Samengesteld door The Open University voor deze cursus met dank aan: jongeren die deelnamen aan de RETOPEA-workshops in de Green School, Urswick School, Londen; Leuven, België; Granada, Spanje.
Video 2: ©The Open University
Video 3: The Open University voor het RETOPEA project http://www.retopea.eu/ s/ start/ page/ home
Video 4: The Open University voor het RETOPEA project http://www.retopea.eu/ s/ start/ page/ home
Er is alles in het werk gesteld om contact op te nemen met de auteursrechthebbenden. Als er per ongeluk iets over het hoofd is gezien, zullen de uitgevers graag bij de eerste gelegenheid de nodige regelingen treffen.
Mis het niet
Als het lezen van deze tekst u heeft geïnspireerd om meer te leren, bent u misschien geïnteresseerd om u aan te sluiten bij de miljoenen mensen die onze gratis leermiddelen en kwalificaties ontdekken door The Open University te bezoeken - www.open.edu/ openlearn/ free-courses.