9. Kutathmini Mama Mjamzito kijumla

Kipindi cha 9 Kutathmini Mama Mjamzito kijumla

Utangulizi

Kipindi hiki kinakuonyesha jinsi ya kutathmini kwa jumla hali ya afya ya mama mjamzito anapotembelea kliniki ya wajawazito. Unapaswa kufanya utathmini huu kila wakati unapompatia huduma ya wajawazito. Kwa kila utathmini, kwanza tunaelezea ishara na dalili zinazoonyesha kwamba mjamzito yuko katika afya nzuri. Kisha tunaelezea ishara na dalili za hatari zinazoweza kusababisha matatizo ya afya ambazo zinaweza kuleta matatizo makali ya ujauzito, zikiwa ni pamoja na anemia, ugonjwa wa kisukari, lishe duni, upungufu wa iodini, shinikizo la juu la damu, joto jingi mwilini, maambukizi, na matatizo ya mapavu na figo.

Baadaye katika moduli hii, utajifunza kuhusu matatizo makali zaidi ya ujauzito kwa undani zaidi - maambukizi ya VVU katika Kipindi cha 16; kupasuka mapema kwa membreni ya fetasi katika Kipindi cha 17; anemia, malaria, na magonjwa ya njia ya mkojo katika Kipindi cha 18; shinikizo la juu la damu, prekilampsia, na eklampsia katika Kipindi cha 19; na kutokwa na damu katika kipindi cha mwanzo na cha mwisho cha ujauzito katika Vipindi vya 20 na 21.

Malengo ya Somo la Kipindi cha 9

Utakapokamilisha Kipindi hiki, unapaswa kuwa na uwezo wa:

9.1 Kufafanua na kutumia kwa ufasaha maneno yote muhimu yaliochapishwa kwa herufi nzito. (Swali la Kujitathmini 9.1)

9.2 Kutambua jinsi ya kutathmini mjamzito kwa weupe, hali ya lishe, kiwango cha mdundo kwa mshipa, shinikizo la damu, joto, upungufu wa pumzi na sukari katika mkojo. (Maswali ya Kujitathmini 9.2 na 9.3)

9.3 Kutambua ishara na dalili za afya bora na zile hatari zinazoweza kuathiri ujauzito, kulingana na tathmini hizi. (Maswali ya Kujitathmini 9.2 na 9.3)

9.1 Kuangalia dalili za lishe duni au ukosefu wa madini ya iodini

Unapoanza huduma ya ujauzito, mmoja kati ya mambo unayopaswa kuuliza kwanza mjamzito ni kama ana dalili zozote zinazoashiria lishe duni au ukosefu wa madini ya iodini kwa mlo wake. Hii ni muhimu sana, kwa sababu lishe duni kwa mama huhusishwa na matokeo duni ya mimba kama vile mtoto mdogo, na anaweza kuwa mfupi. Maswali unayomuuliza lazima ya lenge kugundua iwapo ana dalili hatari zifuatazo (yaani, mambo anayoyaona yeye mwenyewe):

Dalili hatari

• Kutokuwa na hamu ya kula
• Kutoongeza uzito
• Udhaifu na magonjwa ya kimwili kwa ujumla
• Vidonda, vipele, au matatizo mengine ya ngozi
• Kidonda au kutokwa na damu kwa ufizi
• Matatizo ya tumbo au kuhara
• Joto au kufa ganzi miguuni.

Madhara ya upungufu wa madini ya iodini ni:

Mchoro 9.1 Tezi inaweza kuwa ishara ya hatari ya ukosefu wa madini ya iodini kwa chakula.

• Tezi (uvimbe mbele ya shingo unaosababishwa na upungufu wa madini ya iodini; Mchoro 9.1)
• Watoto wafupi
• Watoto viziwi
• Watoto walio na ukretini, ulemavu unao athiri fikira.

Kama unashuku kuwa afya ya mjamzito ni duni kutokana na lishe duni, au ukosefu wa virutubishi kwa mlo wake, mshauri kuhusu lishe bora na nyongeza ya iodini. Utajifunza jinsi ya kufanya hivi katika Kipindi cha 14 la Moduli hii.

9.2 Kuangalia uzito wake

9.3 Kuangalia joto lake

Joto la mwili ni kipimo cha jinsi tishu za ndani za mwili zilivyo moto au baridi. Ingawa inatofautiana kidogo wakati wa joto au baridi, au kama mtu amevaa nguo nyingi au chache mno, au anapofanya kazi nzito ya kimwili, inakaa kwa ujumla karibu na kiwango kinachojulikana kama joto ya 'kawaida', isipokuwa kama mtu ni mgonjwa. Joto la mwili hupimwa kwa kutumia chombo kitwacho kipimajoto (Kielelezo 9.2a), ambacho kina 'balbu' katika sehemu moja ya mwisho, kwa kawaida iliyojazwa na kiowevu cha chuma cha fedha inayoitwa zebaki. (Baadhi ya vipimajoto vilivyo vya glasi huwa na rangi nyekundu badala, na zingine hutumia teknolojia ya tarakimu. Angalia Kielelezo 9.2b) Katika kipimajoto cha glasi, wakatibalbu ya zebakiinapashwa joto na mwili wa mtu, zebaki inapanuka na kupanda hadi kwa tyubu nyembamba ya glasi, ambayo ina alama zilizo na nambari zinazoonyesha hali ya joto katika mwili wa mtu.

View larger image

Kielelezo 9.2 (a) Kipimajoto cha glasi kinaweza kupima kwa Selisiasi(juu) au Farenhaiti (chini). (b) Kipimajoto cha tarakimukinachonyesha joto kama nambari iliyo kwa dirisha.

Ishara hatari

Mama ana joto jingi mwilini - joto zaidi ya Nyuzi 37.5 (au 100 Farenhaiti ). Unahisi joto unapomgusa mama.

Mchoro 9.3 Unaweza kuhisi kwa urahisi kama ni moto zaidi kukuliko.

9.3.1 Jinsi ya kupima joto lake

Kama huna kipimajoto, wekelea nyuma ya mkono wako mmoja juu ya paji la uso wa mama, na nyingine juu yako mwenyewe, au kwa mtu mwingine aliye na afya (Mchoro 9.3). Ikiwa mama ana joto jingi mwilini, unaweza kuhisi kuwa ngozi yake ni moto zaidi kuliko ile ya mtu mwenye afya.

Mchoro 9.4 Tingisha zebaki hadi chini Nyuzi 36.

Iwapo una kipimajoto cha glasi, kisafishe vizuri kwa sabuni na maji safi, au spiriti. Shikilia kipimajoto upande wa 'balbu' iliyo na zebaki ya fedha ikiangalia mbali na mkono wako. Kitingishe kwa kusongesha kifundo (Mchoro 9.4), mpaka juu ya safu nyembamba ya zebaki ya fedha inaanguka chini ya halijoto ya mwili la 'kawaida', hii ni, chini ya Nyuzi 36 (au Farenhaiti 96 ).  

Weka mwisho wa balbu ya kipimajoto chini ya ulimi wa mama au katika kwapa lake, na ukiwache hapo kwa dakika tatu. Mama anapaswa kufunga kinywa, au kuweka mkono karibu na mwili wake.

Toa kipimajoto na ukigeuze mpaka uone mstari wa fedha. Pahali ambapo fedha inasimama inaonyesha kiwango cha halijoto. Kawaida kuna alama ndogo pahali pa kiwango cha 'kawaida'.

Kila wakati safisha kipamajoto ukitumia sabuni na maji baridi, au na spiriti, baada ya kutumia. Usitumie maji moto - yanaweza kuvunja kipimajoto! Zebaki ni chuma iliyo na sumu sana. Kuwa makini na vipimajoto vya glasi, na vikivunjika, usichukue zebaki kwa mikono yako wazi. Fagia zebaki na utie ndani ya chupa na uizike. Usiwaruhusu watoto kucheza na vipimajoto au zebaki. Tafuta kipimajoto cha tarakimu kama unaweza (Kielelezo 9.2b).

9.3.2 La kufanya iwapo mama ana joto jingi mwilini

Joto jingi mwilini inaweza kusababishwa na:

• Ugonjwa - kwa mfano, homa au malaria
• Maambukizi kwa sehemu ya mwili - kama vile maambukizi kwa kibofu cha mkojo, au uterasi
• Joto kiasi pia inaweza kusababishwa na upungufu wa maji mwilini (upotezaji wa viowevu mwilini kutokana na kutokunywa maji ya kutosha).

Joto jingi mwilini inahitaji kupunguzwa mara moja. Ili kupunguza joto jingi mwilini:

• Mpe paracetamol (miligramu) 500 - 1000 kwa kinywa kila baada ya saa 4-6
• Anywe kikombe kimoja cha maji kila baada ya saa
• Mwoshe mwili na kitambaa kilichowekwa katika maji baridi

9.4 Kuchunguza mipigo yake kwa mshipa

View larger image

Kielelezo 9.5 Tumia vidole viwili au vitatu (kamwe si kidole cha gumba) kuhisi mipigo katika shingo au ndani ya kifundo.

Mpigo kwa mshipa itakuonyesha jinsi moyo inapiga. Kila wakati moyo inapopiga (jikaza) inasukuma damu ndani ya mishipa. Unaweza kuhisi kila 'mpigo kwa mshipa' kwa kufinya polepole mshipa wa ateri na vidole. Mpigo kwa mshipa ya kila mtu ni tofauti. Hiyo ni kawaida. Unaweza kupata mpigo katika shingo au kifundo, kama inavyoonyeshwa katika Kielelezo 9.5.

9.4.1 Jinsi ya kupima kiwango cha mipigo kwa mshipa

Subiri hadi mama apumzike na kutulia. Weka vidole viwili juu ya mshipa (Mchoro 9.6). Usitumie kidole cha gumba, kwa sababu kuna mpigo mdogo katika kidole hiki ambacho kinaweza kukuchanganya.

Mchoro 9.6 Hakikisha mama ameketi katika hali ya utulivu wakati unapima kiwango cha mipigo kwa mishipa.

Kama una saa iliyo na mkono wa sekunde, hesabu kiwango cha mipigo kwa mshipa wa mama kwa dakika moja. Andika idadi.

Mara ya kwanza, uwe na mtu wa kukuangalilia saa, na kukwambia wakati dakika moja imepita. Wengi huwa na ugumu wa kuhesabu kwa ufasaha wakati wanaangalia saa. Wanamwelekeo wa kuhesabu mpigo mmoja kila sekunde, haijalishi kwa kweli haraka ya mpigo kwa mshipa.

Kama huna saa iliyo na mkono wa sekunde, angalia mipigo hata hivyo. Unaweza kujifunza kufahamu kama ikawa ni polepole, kawaida, au haraka ikilinganishwa na mipigo yako mwenyewe, na yale ya kina mama wengine.

9.4.2 La kufanya iwapo mama ana mipigo kwa mshipa ya haraka

Kama mipigo yake ni ya kiwango cha 100 au zaidi kwa dakika, anaweza kuwa na moja au zaidi ya matatizo yafuatayo:

• Mfadhaiko, hofu, wasiwasi, au kuhuzunika
• Anemia
• Maambukizi kama vile malaria
• Maambukizi kwa kibofu cha mkojo au katika uterusi
• Kuvunja damu sana
• Matatizo ya tezi
• Matatizo ya moyo

9.5 Kuchunguza dalili za anemia

Wakati mtu ana anemia, kawaida inamaanisha kwamba hajaweza kula vyakula vilivyo na madini ya ioni ya kutosha. Madini ya ionihusaidia seli za damu nyekundu kubeba oksijeni kutoka kwa hewa tunayovuta hadi kwa sehemu zote za mwili. Baadhi ya aina za anemia husababishwa na ugonjwa, si ukosefu wa ioni. Na baadhi ya aina zingine hurithiwa (maumbile) na haziwezi kutibiwa kwa kula vyakula vyenyeioni au kutumia dawa za ioni. Utajifunza kupima damu, na matibabu ya anemia wakati wa ujauzito, katika Kipindi cha 18, baadaye katika Moduli hii.

Mchoro 9.7 Weupe unaweza kuwa ishara ya anemia.

9.6 Kuchunguza upungufu wa pumzi

Upumuaji wa kawaida

Baadhi ya upungufu wa pumzi, hasa wakati wa kipindi cha mwisho cha ujauzito, ni ya kawaida. Wanawake wengi hupata upungufu kiasi cha pumzi wakati wako na mimba ya miezi wa 8 au 9.

• Je, unafikiri hii husababisha na nini?

•  Mtoto anapokuwa mkubwa, anabana mapafu hivyo nafasi ya kupumua hupunguka. Upumuaji unaweza kuwa rahisi wakati mtoto anapoteremka chini katika tumbo muda mfupi kabla ya leba kuanza. 

  Mwisho wa jibu

Mchoro 9.8 Upungufu wa pumzi unaweza kuwa dalili ya hatari.

9.7 Kuchunguza shinikizo lake la damu

Shinikizo la damu inamaanisha hali ambapo damu 'inasukuma' kuta za mishipa mikubwa ya damu inaposukumwa ndani ya mwili na moyo. Shinikizo la damu hupimwa kwa milimita ya zebaki (kiowevu cha chuma cha fedha, ambacho kina alama ya Hg ya kemikali), hivyo vipimo vya shinikizo la damu inaandikwa kama mmHg ikifuatiwa na nambari. Tutakuonyesha jinsi ya kupima shinikizo la damu katika Sehemu ya 9.7.1.

Madaktari na wauguzi huita nambari iliyo juu shinikizo la sistoli, na ya chini la diastoli.

Kipimo cha shinikizo la damu ni nambari mbili zilizoandikwa mmoja juu ya nyingine. Nambari iliyo juu itakueleza shinikizo la damu ya mama kwa wakati huyo moyo wake 'unapopiga' na kusukuma damu kwa mwili wake. Nambari ya chini itakueleza shinikizo la damu yake wakati moyo wake inapopumzika katikati ya mipigo, ili iweze kujaa damu tena.

9.7.1 Jinsi ya kupima shinikizo la damu

Kuna aina kadhaa za vifaa vya kupimia shinikizo la damu (Kielelezo 9.9).

View larger image

Kielelezo 9.9 Kifaa cha kupimia shinikizo la damu kinaweza kuwa na geji ndefu (kushoto) au iliyo mviringo (katikati). Pia utahitaji stethoskopu (kulia).

Unapopima shinikizo la damu ya mama, kwanza mwambie utakachofanya, na ni kwa nini. Hakikisha kwamba ameketi au amelala vizuri na anajihisi kuwa ametulia. Kielelezo 9.10 inaonyesha mchakato wa hatua kwa hatua.

View larger image

Kielelezo 9.10 Michoro 1 - 7 Zinakuonyesha jinsi ya kupima shinikizo la damu.

Vile hewa inavyotoka nje, utaanza kuhisi mipigo kwa mshipa ya mama kupitia stethoskopu yako. Tazama pahali mshale upo (tazama Kielelezo 9.11), au pale safu ya zebaki itasimama kama unakifaa chenye geji ndefu (kama juu iliyo kushoto wa Kielelezo 9.9).

View larger image

Kielelezo 9.11 Geji hii ni ya mviringo, na shinikizo linaloonyeshwa na mshale. Aina nyingine ya kifaa cha kupimia shinikizo la damu huwa na geji ndefu na safu uliowima ya zebaki fedha na nambari kwa upande (picha iliyo kushoto wa Kielelezo 9.9). Juu ya safu ya fedha inaonyesha shinikizo la damu.

Unaweza kurekodi shinikizo la damu ya mama:

• Utakapoanza kuhisi mpigo kwa mshipa (hii itakuwa nambari ya juu), na
• Wakati mpigo itatoweka au kupungua (hii itakuwa nambari ya chini). Pima shinikizo la damu ya mama kila anapotembelea kliniki.

View larger image

Kielelezo 9.12 Rekodi shinikizo la damu ya mama kama inavyooneshwa katika mfano huu.

• Andika shinikizo la damu kwenye kadi yake ya kurekodi ya kipindi kabla ya kuzaa hivyo unaweza kuangalia mabadiliko yanavyoendelea (tazama mfano katika Kielelezo 9.12). Ikiwa shinikizo lake la damu linaenda juu, mshauri aje kila wiki mpaka uwe na uhakika kwamba haiendelei kupanda.

9.8 Kuchunguza ugonjwa wa kisukari

Wakati mama ana ugonjwa wa kisukari, mwili wake hauwezi kutumia sukari yote kwa damu, hivyo inakaa juu sana na baadhi yake inaweza kuonekana kwa mkojo wake.

Ishara na dalili za hatari

Kama mama ana baadhi ya dalili za hatari zifuatazo, anaweza kuwa na ugonjwa wa kisukari. Kina mama wanaougua ugonjwa wa kisukari kwa kawaida hawana ishara hizi zote. Lakini vile mama ana dalili zaidi, ndivyo kuna uwezekano mkubwa kwamba ana ugonjwa wa kisukari.

Mchoro 9.13 Kukojoa mara kwa mara kunaweza kuwa onyo la dalili ya ugonjwa wa kisukari.

• Alikuwa na ugonjwa wa kisukari katika ujauzito wa awali.
• Mmoja wa watoto waliozaliwa alikuwa mkubwa sana (zaidi ya kilo 4); hii ni kwa sababu sukari nyingi katika damu ya mama humfanya mtoto kuongeza uzito kupita kiasi.
• Mmoja wa watoto wake alikuwa mgonjwa sana au alikufa wakati wa kuzaliwa bila kujua sababu.
• Yeye ni mnene.
• Yeye hupatwa na kiu kila wakati.
• Yeye huwashwa mara kwa mara na ana harufu mbaya inayotoka kwa uke wake.
• Majeraha yake hupona polepole.
• Yeye hukojoa mara kwa mara zaidi kuliko wajawazito wengine (Mchoro 9.13).
• Uterasi yake ni kubwa kuliko ya kawaida kutokana na ile miezi amekuwa mjamzito.

9.8.1 Vipimo vya mkojo kwa ugonjwa wa kisukari

Kuna kipimo cha mkojo kwa ugonjwa wa kisukari ambacho unaweza kufanya kwa kituo kidogo cha afya na kipimo kinachoaminika kinachoweza kufanywa tu kwa kituo cha afya.

Kipimo rahisi cha mkojo ambacho anaweza kufanya nyumbani

Mchoro 9.14Mchwa huvutiwa na sukari katika mkojo wa mtu aliye na ugonjwa wa kisukari.

Ikiwa mama ana dalili na ishara za hatari zilizotajwa kwa ukurasa uliopita, lakini anaonekana hana nia ya kutembelea kituo cha afya ili apimwe damu, au huna vijiti vya kupima mkojo wake, unaweza kumshauri kuhusu njia rahisi anayoweza kujipima nyumbani. Mwambie akojoe kwenye chombo kisafi kama vile jagi au kikombe, na aiwache chombo nje. Iwapo mchwa wataingia ndani ya chupa (Kielelezo 9.14), pengine kuna sukari kwa mkojo wa mama - dalili ya ugonjwa wa kisukari. Mweleze mama ahakikishe amekwambia ikiwa dalili ipo! Akishuhudia mwenyewe anaweza kushawishika kwenda kwa kituo cha afya ilikuthibitisha utambuzi huo na kupewa matibabu.

9.8.2 Jinsi ya kumsaidia mama aliye na ugonjwa wa kisukari

Wakati mwingine ugonjwa wa kisukari katika kipindi cha ujauzito inapungua ikiwa mama atakula chakula bora na kufanya mazoezi. Lazima ale vyakula mbalimbali vilivyo na virutubishi, ajiepushe na pipi, sukari, na ale milo midogo midogo mara kwa mara. Lakini ugonjwa wa kisukari unaweza kumfanya mama awe mgonjwa zaidi na kuzaa kwake kuwe hatari zaidi. Mtoto wake anaweza kuwa mkubwa sana, kuwa na matatizo ya kuzaliwa nayo, au anaweza kuwa mgonjwa sana na kufa baada ya kuzaliwa. Wakati mwingine dawa inahitajika ili kuzuia matatizo makali.

9.9 Kuchunguza maambukizi ukeni

Mchozo wa kawaida ukeni haunuki, iko kiasi kidogo, na haiweki doa wala kulowesha chupi.

9.10 Hitimisho

Katika Kipindi hiki, umejifunza jinsi ya kufanya utathmini wa kawaida kwa mama mjamzito anapotembelea kliniki ya wajawazito, na kutambua dalili za afya au dalili na ishara hatari na hatua ambazo unaweza kuchukua. Umejifunza jinsi ya kutathmini kina mama kwa hali duni ya lishe, weupe, ugumu wa kupumua, shinikizo la juu la damu, joto jingi mwilini, ugonjwa wa kisukari, na maambukizi ukeni. Umejifunza jinsi ya kupima joto, mpigo na shinikizo la damu, na kupima sukari kwa mkojo. Katika Kipindi kijacho, utajifunza jinsi ya kufanya uchunguzi wa fumbatio ya mama mjamzito kupima ukubwa wa uterasi yake. Hii inakusaidia kutambua kama fetasi inakuwa kwa njia ya kawaida wakati wa ujauzito.

Muhtasari wa Kipindi cha 9

Katika Kipindi cha 9, umejifunza kwamba:

1. Kila wakati mama anapotembelea kliniki ya wajawazito, unapaswa kutathmini wajawazito wote kwa ishara na dalili za lishe duni au upungufu wa madini ya iodini, pamoja na weupe, ukosefu wa nguvu na uwepo wa tezi.
2. Wanawake wengi huongeza kilo 9-12 wakati wa ujauzito wa kawaida, lakini ongezeko la uzito si kiashiria cha uhakika wa matokeo ya mimba. Ongezeko la uzito kwa ghafla karibu na kipindi cha mwisho wa mimba ni onyo la kuwa kuna uwezekano wa hali prekilampsia na lazima apewe rufaa kwenye kituo cha afya.
3. Joto jingi mwilini (joto zaidi ya Nyuzi 37.5) inapaswa kutibiwa mwanzo na viowevu, paracetamol, na kupanguza mwili kwa maji baridi. Mpe mjamzito rufaa kwenye kituo cha afya kama hali yake ya joto itabaki juu. Anahitaji kuchunguzwa kwa magonjwa kama vile malaria.
4. Kama kiwango cha mpigo wa mshipa kitaongezeka zaidi ya midundo 100 kwa dakika moja, ni ishara ya ugonjwa na anahitaji rufaa kwenye kituo cha afya.
5. Ishara na dalili za anemia ni pamoja na weupe, uchovu, mpigo kwa mshipa wa haraka, na ugumu wa kupumua. Rufaa wajawazito walio na hali hizi.
6. Upungufu wa pumzi huwa kawaida karibu na kipindi cha mwisho cha ujauzito vile mtoto anayekuwa hufinya mapafu ya mama. Mpe rufaa iwapo itasababisha usumbufu mkubwa.
7. Kama shinikizo la damu ya mama mjamzito itafika mmHg 140/90 au zaidi, ana shinikizo la juu la damu. Kila shinikizo la juu la damu katika ujauzito ni ugonjwa mkali, ambayo inahitaji rufaa mara mojakwa kituo cha afya.
8. Mchozo usio wa kawaida kutokea ukeni, kuwashwa au uvimbe wa viungo vya uzazi, na uchungu wakati wa kukojoa au wa ngono, ni dalili za maambukizi kwa uke, na ni lazima apewe rufaa.

Maswali za Kujitathmini ya Kipindi cha 9

Kwa vile umekamilisha Kipindi hiki, unaweza kutathmini jinsi ulivyopata mafanikio yake ya Matokeo ya Kujifunza kwa kujibu maswali haya. Andika majibu yako kwa Shajara lako la Somo na uyajadili na Mkufunzi wako katika Mkutano ujao wa Somo Saidizi. Unaweza kulinganisha majibu yako na Maelezo kwa Maswali ya Kujitathmini mwishoni mwa moduli hii.