Para 2.10

Ar yr un pryd roedd Cymru wedi datblygu gwleidyddiaeth newydd. Roedd y rhan fwyaf o bleidleiswyr a sylwebyddion yn meddwl o ran y dewis rhwng Torïaid a Llafur, ond, o ddiwedd y 1950au ymlaen, cefnogwyr ifanc Plaid Cymru a oedd yn newid natur Cymru. Roedd eu gwrthdystiadau yn erbyn gorlifo arfaethedig dyffryn Tryweryn yn 1958 yn rhagarweiniad i gyfnod newydd o wrthdaro lle mai’r iaith Gymraeg fyddai'r mater mwyaf dadleuol dan sylw. Y datblygiadau hanfodol oedd ffurfio Cymdeithas yr Iaith Gymraeg yn 1963, y tactegau gweithredu uniongyrchol a ddefnyddiwyd yn y frwydr i'r Gymraeg gael statws swyddogol, a chyfres o isetholiadau seneddol yng nghanol y 1960au, a ddychrynodd y ddwy brif blaid i gydnabod eu bod mewn perygl gwirioneddol o golli Cymru yn gyfan gwbl. Roedd hwn yn gyfnod o wrthdystiadau gan fyfyrwyr yn fyd-eang a galw ar ragor o bobl i gymryd rhan. Yng Nghymru, yr unig bobl oedd wirioneddol yn profi synnwyr y cyfnod oedd cynnyrch ysgolion Cymraeg ac Urdd Gobaith Cymru, a oedd yn y bôn yn mynnu’r hawl i gynnal diwylliant llawn yn eu mamiaith. Roedd eu cyfoedion yn eu gweld fel grŵp pwyso gwleidyddol afresymol a oedd yn torri rheolau gwleidyddiaeth consensws. Gallwn weld nawr bod eu mudiad protest yn ei hanfod o arwyddocâd diwylliannol: eu nod oedd harneisio egni yng Nghymru ei hunan yn fwy effeithiol. Wedi’u hysgogi gan ymdeimlad o argyfwng a chyfle, aeth y garfan newydd o siaradwyr Cymraeg ifanc ymlaen i addasu eu traddodiadau presennol ar gyfer cyfnod newydd o roc, cerddoriaeth werin a dychan. Yna, wrth i’w galwadau gwleidyddol ganolbwyntio ar y posibilrwydd o ymestyn darlledu Cymraeg, sylweddolwyd bod yr hyn yr oedd wedi cael ei baratoi mewn gwersylloedd haf ac mewn eisteddfodau ieuenctid ac ymylol yn gallu cael ei ddatblygu i fod yn wasanaeth teledu llawn. Ar un adeg, roedd y diwylliant Cymraeg fel pe bai wedi ei reoli’n llwyr gan y capeli; ar ôl 1945, roedd wedi pasio i ddwylo athrawon ysgol, ac yn awr, ar ôl 1960, disgyblion yr athrawon hynny a dderbyniodd her wleidyddol, ac wrth wneud hynny ddod i sylweddoli maint eu doniau a faint o hunangynhaliaeth oedd yn bosibl. Ni welai’r Llundain ofnus fawr o berygl wrth roi consesiynau diwylliannol, ac felly roedd modd i siaradwyr Cymraeg gymryd rheolaeth o'u prifddinas yn effeithiol iawn a rhyddhau cyfnod newydd lle gallai pobl ifanc a oedd unwaith yn mynd i fod yn athrawon bellach fod yn gynhyrchwyr, cyfarwyddwyr, dylunwyr a chyflwynwyr mewn diwydiant teledu a ffilm Cymraeg newydd. Roedd yn gamp syfrdanol ac yn ddealladwy yn un nad oedd y rhan fwyaf o ddinasyddion Cymru - heb sôn am y Deyrnas Unedig - yn ei deall.