Uned 3 Protest y boblogaeth yng Nghymru’r bedwaredd ganrif ar bymtheg: Terfysgoedd Beca

Rhagair (Chris Williams)

Bu Dr David Howell, awdur 'Terfysgoedd Beca', yn dysgu drwy gydol ei yrfa yng Ngholeg y Brifysgol, Abertawe. Erbyn 1988, pan gyhoeddwyd y traethawd yn gyntaf, roedd wedi sefydlu ei hun fel y prif awdurdod ar amaethyddiaeth a chymdeithas cefn gwlad yng Nghymru yn y ddeunawfed a'r bedwaredd ganrif ar bymtheg, yn enwedig gyda'i fonograffau Land and People in Nineteenth-Century Wales (1977) a Patriarchs and Parasites (1986). Wedi hynny, adeiladodd ar y sylfaen hon gydag astudiaeth o Rural Poor in Eighteenth-Century Wales (2000), ac ef oedd cyd-awdur traethawd awdurdodol ar Gymru ar gyfer y Cambridge Social History of Britain, 1750–1950 (1990). Cafwyd Gwerthusiad gwreiddiol o gyfraniad pwysig Howell at hanesyddiaeth Cymru gan Matthew Cragoe yn A Companion to Nineteenth- Century Britain (2004).

Un o gydweithiwr agos Howell yn Abertawe oedd yr Athro David J.V. Jones. Os oedd arbenigedd Howell ym maes hanes economaidd a chymdeithasol amaethyddiaeth Cymru, roedd arbenigedd Jones yn y meysydd cyfagos o brotest a throsedd, ac yn 1989 cyhoeddodd astudiaeth fawr o derfysgoedd Beca, Rebecca’s Children. Roedd Jones (a fu farw yn 1994 yn 53 oed) ei hun yn un o gyn-fyfyrwyr yr Athro David Williams (Coleg Prifysgol Cymru, Aberystwyth), yr ysgolhaig cyntaf i ysgrifennu'n helaeth ar y mudiad yn The Rebecca Riots: A Study in Agrarian Discontent (1986 [1955]). Cafodd yr unig hanes modern helaeth arall, And They Blessed Rebecca (1983), ei ysgrifennu gan Pat Molloy, cyn Dditectif Brif Uwch-arolygydd gyda heddlu Dyfed-Powys, a cheir hefyd driniaeth gynnar ‘wahanol’ gan Henry Tobit Evans, Rebecca and Her Daughters (1910).

Er bod cysylltiadau arwyddocaol eithaf amlwg rhwng haneswyr allweddol mudiad Beca, byddai'n gamarweiniol tybio o hyn bod ei hanes ysgrifenedig wedi parhau i fod yn berthynas ynysig neu’n hunan-gyfeiriadol. Bu i nodweddion hynod y terfysgoedd nid yn unig ysgogi llawer o ddiddordeb ar y pryd (digon i ysbrydoli The Times i anfon gohebydd arbennig, Thomas Campbell Foster, i dde-orllewin Cymru), ond maent wedi parhau i hudo pobl byth ers hynny. Mae'r terfysgoedd wedi bod yn destun dramâu, barddoniaeth, cyfansoddiadau cerddorol a nofelau, gan gynnwys The Rebecca Rioter gan y diwydiannwr o Abertawe Amy Dillwyn (2001 [1880]) a Hosts of Rebecca gan yr awdur poblogaidd Alexander Cordell (1975 [1960]); ac yn 1991 fe wnaeth hyd yn oed ysbrydoli ffilm nodwedd, Rebecca’s Daughters (cyf. Karl Francis), gyda Peter O'Toole a’r chwaraewr rygbi rhyngwladol enwog dros Gymru a aeth yn actor, Ray Gravell.

Mae haneswyr o'r tu allan i Gymru wedi cael eu swyno gan Beca, hefyd. Gan hynny, bu i’r hynod uniongred Geoffrey Elton alw’r mudiad yn 'fenter chwyldroadol arbennig Cymru ... achosion rhyfedd o drawswisgo lle’r oedd cwynion cyfiawn yn gymysg â throseddoldeb digamsyniol' (Elton, 1970, t.107), tra cyfeiriodd George Rudé ac Edward Thompson, haneswyr Marcsaidd blaenllaw yn ail hanner yr ugeinfed ganrif, at Beca fel rhan o ystyriaethau ehangach am fudiadau poblogaidd - Rudé yn The Crowd in History (1981 [1964]), a Thompson yn Customs in Common (1991). Yn sicr, mae llawer i'w ddysgu o osod Merched Beca yng nghyd-destun protestiadau gwledig a diwydiannol tebyg ledled Cymru a Phrydain, gan gynnwys Ludiaeth, gwrthryfel 'Capten Swing' yn 1830 a Siartiaeth.

Mae ffyrdd newydd o edrych ar y digwyddiadau yn ne-orllewin Cymru yn y 1830au a'r 1840au wedi cael eu hysbrydoli gan yr hanesydd diwylliannol Americanaidd (o Ffrainc) Natalie Zemon Davis yn Society and Culture in Early Modern France (1975) a gan Alun Howkins a Linda Merricks, a ysgrifennodd ar hanes cymdeithasol Lloegr yn ‘“Wee be black as Hell”: ritual, disguise and rebellion’ (1993). Ac ymhlith ysgolheigion Cymru, mae Rosemary A.N. Jones wedi ysgrifennu ar y gydberthynas rhwng materion rhyw a defodau, yn fwyaf arbennig traddodiad y ceffyl pren yn ‘Popular culture, policing and the “disappearance” of the ceffyl pren in Cardigan, c.1837–1850’ (1988–9).

Yn ‘Riotous community: crowds, politics and society in Wales, c.1700–1840’, mae Sharon Howard (2001) wedi ceisio lleoli Terfysgoedd Beca mewn persbectif tymor hwy sy'n ymestyn yn ôl i’r Gymru fodern gynnar, ac yn fwyaf diweddar mae Rhian Jones wedi cymhwyso amrywiaeth o fewnwelediadau a ddeilliodd o waith mewn meysydd cytras yn hanes cymdeithasol a diwylliannol Lloegr ac Ewrop yn ei thesis M.Litt. ‘Rethinking Rebecca: popular protest and popular culture in nineteenth-century south-west Wales’ (2008). Er, fel y nodwyd uchod, fod yr astudiaeth fawr ddiwethaf o Derfysgoedd Beca tua ugain oed erbyn hyn, mae'r pwnc yn bell o fod yn segur. Eto i gyd, am drosolwg cryno o brif ddigwyddiadau Terfysgoedd Beca a’r themâu pennaf, ac am amlinelliad o'r cwestiynau allweddol sy'n ymwneud â'r mudiad, mae'n anodd rhagori ar draethawd Howell.

Terfysgoedd Beca (David Howell)

Para 3.1

Roedd Terfysgoedd Beca yn gynnyrch tlodi enbyd a afaelodd yng nghymuned ffermio de-orllewin Cymru yn ystod diwedd y 1830au a'r dechrau’r 1840au. Er bod cynaeafau 1837 a 1838 yn wael ledled y wlad, roedd tri thymor 1839-1841 yn ne-orllewin Cymru yn erchyll, a’r cynaeafau gwlyb a phrin yn golygu fod ffermwyr wedi gorfod prynu ŷd ar eu cyfer eu hunain am brisiau newyn, a thrwy hynny erydu ymhellach yr ychydig gyfalaf oedd yn eu meddiant. Serch hynny, roedd prisiau defaid rhwng 1839 a 1842 a phrisiau menyn rhwng 1837 a 1841 yn uchel, ac roedd prisiau isel gwartheg yn 1839 a 1840 hefyd wedi adlamu’n ôl yn hynod yn 1841, fel mai dim ond ym 1842 a 1843 y bu gostyngiad cyffredinol yn yr holl brisiau. Y gostyngiad cyffredinol hwn oedd yn gyfrifol i raddau helaeth am y terfysgoedd. Er gwaethaf ffrwydrad unig o brotest cynnar yn 1839, dechreuodd y terfysgoedd mewn gwirionedd yng ngaeaf 1842, gan barhau drwy gydol 1843. Gostyngodd prisiau gwartheg yn ne-orllewin Cymru yn 1842, a chyfeiriwyd y bai am hyn at fesurau tariff Peel yn y flwyddyn honno a hwylusodd mewnforio gwartheg a chig tramor. Gostyngodd prisiau menyn a moch braster hefyd yn 1842. Y cynhaeaf y flwyddyn honno oedd y gorau a welwyd yng Nghymru ers blynyddoedd lawer, ac fe wnaeth hyn, ynghyd â'r lleihad yn y galw gan waith haearn Morgannwg (y bu gostyngiad yn eu llafur yn hydref 1841), arwain at brisiau ŷd yn gostwng serth. Ni wnaeth cynhaeaf ŷd da 1842 fawr o les i ffermwyr da byw, er gwaethaf cyflwyno costau porthiant rhatach, oherwydd yn 1843 roedd y cwymp ym masnach haearn Morgannwg, ynghyd â'r tariff newydd, hefyd yn golygu bod prisiau menyn, caws, moch, defaid stôr, ceffylau a gwartheg heb lawer o fraster, yr oedd ffermwyr bugeiliol Cymru yn dibynnu’n bennaf arnynt, wedi cael eu heffeithio'n andwyol (3A). Gellir dadlau mai effeithiau cyfunol y galw am fwyd o’r canolfannau haearn tua’r dwyrain a'r tariff oedd y ffactorau allweddol a arweiniodd at y terfysgoedd.

Para 3.2

Yn wyneb y gostyngiad llym hwn mewn incwm, ni chafodd y ffermwyr unrhyw ryddhad ar ffurf gostyngiad yn eu gwariant - rhenti, degwm, treth y tlodion, cyfraddau sirol a thollau tyrpeg. I'r gwrthwyneb, fe wnaeth y rhain naill ai aros yn gyson (fel eu rhenti fferm) neu gynyddu mewn gwirionedd, fel yr oedd eu tollau, degwm, trethi sirol a chyfraddau gwael. Yn y sefyllfa hon, roeddent yn gweld eu hunain yn gwbl gyfiawn fel dioddefwyr 'gormes a gorthrwm' ac mewn ysbryd o fyrbwylltra, anfodlonrwydd ac anobaith, fe wnaethant gymryd y gyfraith i’w dwylo eu hunain i gael gwared ar eu beichiau annioddefol.

Para 3.3

Fe wnaethant ymosod ar y tollbyrth yn gyntaf, ac nid oes modd camgymryd eu casineb tuag at natur lem system y tollbyrth. Dechreuodd yr 'gormes' tua diwedd y 1830au, pan wnaeth grŵp o rentwyr tollau o Loegr, gyda’r Thomas Bullin atgas yn amlwg yn eu plith, ymgymryd ag ymddiriedolaethau y rhanbarth, ac yn gyfnewid am dalu rhenti uwch ar gyfer y gatiau, fe wnaethant y dull o gasglu tollau yn llawer mwy llym. Achwyniad gwaethaf y ffermwyr oedd y cynnydd mawr mewn sgil-fariau (ffurfiau syml o dollbyrth) ar is-ffyrdd a gafodd eu codi i ddal unrhyw draffig, yn enwedig y certiau calch hollbwysig, a oedd wedi ymuno a gadael â’r ffyrdd tyrpeg yn fedrus trwy lonydd ochr i osgoi’r giatiau. Roedd y sgil-fariau hyn yn cael eu casáu fel ‘maglau’ ac fel tric, ac yn wir byddai Merched Beca yn gwahaniaethu weithiau drwy ymosod ar y sgil-fariau yn unig, a gadael y giatiau 'cyfreithlon' ar y prif ffyrdd yn gyfan (3B). Roedd y tollbyrth, fodd bynnag, yn un o blith nifer o gwynion, ac yr oeddent yn ddiamau yn darged i’r ymosodwyr i raddau helaeth oherwydd eu bod yn wrthrychau pendant i’r ffermwyr roi eu dwylo arnynt, ac roedd yn llai hawdd eu hamddiffyn nag oedd tai undeb. Gellir dadlau bod Deddf y Tlodion yr un mor atgas â’r giatiau tyrpeg, ond roedd ffermwyr yn ddi-rym i geisio ymosod ar dai undeb oherwydd bod milwyr wedi’u gosod o’u cwmpas. Gellir dadlau, hefyd, fod rhenti a’r degwm yr un mor ormesol â’r tollau, a’u bod wedi effeithio ar ragor o bobl, ond byddai wedi bod yn anodd iawn ymrestru ardal ddaearyddol eang mewn crwsâd yn erbyn y naill neu’r llall. Ar y llaw arall, byddai'n annoeth dibrisio gormod ar annifyrrwch tollau vis-à-vis beichiau eraill, er eu bod yn golygu bod llaw y ffermwr yn ei boced yn gyson yn ystod dim ond un daith, ac felly’n cael eu hystyried yn boendod hollbresennol. Yn wir, ni ddylem feiddio tanbrisio pwysigrwydd tollau wrth geisio esbonio Terfysgoedd Beca, oherwydd yn llwyr codi nifer o sgil-fariau yn yr ardal benodol hon i ddal y certi calch di-ddal, ynghyd â dibyniaeth ffermwyr de-orllewin Cymru, yn fwy felly na'r rhai mewn mannau eraill yn y Dywysogaeth ar wahân i Fro Morgannwg, ar y farchnad defnyddwyr yn y canolfannau haearn tua'r dwyrain, sydd yn gaeth o fod yn esbonio i raddau helaeth pam yr oedd Terfysgoedd Beca yn ffenomen a oedd yn perthyn i dde-orllewin Cymru yn ei hanfod.

Para 3.4

Daw yn amlwg hefyd bod Merched Beca yn pryderu am y rhenti uchel a dalwyd gan ffermwyr i'w landlordiaid, ac mae'n debygol na fyddai'r terfysgoedd wedi digwydd pe bai’r landlordiaid wedi eu gostwng. Erbyn canol Gorffennaf 1843 roedd protest ar ffurf llythyrau bygythiol yn lledaenu o dollau i renti. Rhybuddiwyd y landlordiaid i wneud gostyngiadau. Yn ogystal, yn ystod haf 1843 cynhaliwyd cyfarfodydd mawr yn mynnu y dylai rhenti gael eu gostwng gan o leiaf un rhan o dair (3C)  ac yng nghanol Medi roedd Beca yn annog ffermwyr ym mhlwyf Penboyr a phlwyfi cyfagos i ddeisebu eu landlordiaid, ar y cyd yn arwyddocaol, i leihau eu rhenti. Er yr holl ddeisebu a bygythiadau o roi llefydd ar dân ac anafiadau personol i landlordiaid (3D), asiantau a beilïaid, ni chafwyd llwyddiannau mawr yn wyneb cystadleuaeth ffermwyr am ddaliadau a mympwy landlordiaid. O ddiwedd Awst ymlaen, roedd ffermwyr yn galw am reoleiddio rhenti drwy ryw fath o asesiad annibynnol, a thrwy hynny roedd yn gam cynamserol i’r grochlef tua diwedd y ganrif am lys tir yng Nghymru i sefydlu rhenti teg a sefydlogrwydd daliadaeth.

Para 3.5

Roedd modd cyfiawnhau’r helynt ynghylch rhenti, oherwydd ar wahân i nifer o eithriadau clodwiw, nid oedd y rhan fwyaf o landlordiaid yn helpu eu tenantiaid. Roedd rhenti yn uwch yng Nghymru yn ei chyfanrwydd nag yn Lloegr. Roedd llawer o’r rhenti, yn wir, dan y system prydlesi am oes yn dal yn gyffredin, gan aros ar y lefel roedden nhw wedi cael eu pennu mewn blynyddoedd ffafriol. Ar gyfer y ffermydd hynny oedd ar fin cael eu hailosod, roedd modd i landlordiaid gynnal lefel uchel y rhenti blaenorol oherwydd y galw taer am ddaliadau a oedd yn codi o awydd y trigolion lleol i rentu fferm yn eu hardal frodorol a’r twf cyflym yn y boblogaeth. Roedd y sefyllfa yn gwaethygu yn sgil yr arfer gyffredin (ond nid cyffredinol) o osod tir i'r cynigydd uchaf drwy dendr. Roedd bai ar landlordiaid a thenantiaid (er bod mwy o fai ar y landlordiaid) am y system warthus hon a arweiniodd at renti afresymol.

Para 3.6

Cafodd llunio Deddf Cymudo'r Degwm 1836 ei hawlio gan Gomisiynwyr Beca a oedd yn ymchwilio i’r terfysgoedd fel yr ail ffactor yn unig i'r system dyrpeg fel un o achosion yr anfodlonrwydd. Roedd gwrthwynebiad o'r fath i gymudo degwm yn unigryw i dde Cymru, oherwydd mewn mannau eraill ym Mhrydain roedd y gwaith cymudo yn weddol ddidrafferth. Roedd yr amgylchiadau yn wahanol yn ne Cymru, lle’r oedd tâl rhent y degwm yn cael ei ysgwyddo gan y meddiannydd, ond mewn ardaloedd yn Lloegr y landlord oedd yn dwyn y baich, a thrwy ymgymryd ag ef, roedd y gwaith o’i gasglu yn hawdd ac roedd modd iddo wedyn osod ei dir yn rhydd o ddegwm. Yn ddiau oherwydd hyn roedd tirfeddianwyr yn ne Cymru yn ddiofal wrth roi sylw i'r broses gymudo, ac felly gadawsant i’w tenantiaid ddioddef drwy ganiatáu i symiau uwch gael eu pennu nag a fyddai wedi digwydd fel arall. Roedd y Ddeddf yn golygu bod taliad degwm yn ne Cymru wedi cynyddu 7 y cant, ac roedd yn sylweddol fwy felly yn ne-ddwyrain Cymru. Er bod y cynnydd yn ddigon real, roedd y ffermwyr wedi camddeall egwyddorion sylfaenol cymudo, gan roi’r bai ar gam ar y Ddeddf am bennu cynnydd annheg a thrwm yn eu taliad. Y caledi go iawn oedd yn codi o waith y ddeddfwriaeth newydd oedd bod pris ŷd yn 1843 yn isel, fel bod pris cyfartalog ŷd am saith mlynedd yr oedd rhent-dâl blynyddol y degwm yn seiliedig arno yn uwch na phris cyfredol 1843. Yn wahanol i'r sefyllfa dan yr hen system, ar ôl cymudo, ychydig iawn o amrywiaeth blynyddol oedd yn bosibl yn swm y taliad, waeth pa mor amhroffidiol oedd y tymor i'r ffermwr, ac roedd y taliad yn cael ei hawlio’n rheibus erbyn hynny. Ac, effaith allweddol ar gyflwr meddwl y ffermwyr dan warchae oedd fod y degwm yn awr i gael ei dalu mewn arian, a hwythau’n brin iawn o arian parod (3E).Roedd y gwyn hon ynghylch baich ariannol y degwm, o’i ychwanegu at ffactorau eraill, a oedd yn neilltuol o lym yng Nghymru, fel y graddau helaeth yr oedd degymau wedi trosglwyddo ddwylo lleygwyr a thwf cyflym Anghydffurfiaeth, yn golygu bod talu’r degwm yn 1843 yn cael ei gasáu â chas perffaith.

Para 3.7

Cafodd cwynion yn erbyn y degwm eu lleisio o fis Mehefin 1843. A llawer o'r bariau tollau wedi cael eu dinistrio neu eu diddymu erbyn diwedd mis Awst, dechreuodd gwrthwynebiad i’r degwm, rhenti uchel a Deddf newydd y Tlodion gael blaenoriaeth yn rhaglen Beca o'r amser hwnnw. O fis Mehefin ymlaen, cynhaliwyd ffug arwerthiannau o gasglwyr degwm (3F)  ac anfonwyd llythyrau bygythiol (3G); cafwyd ymgais (aflwyddiannus) i anafu’n ddifrifol yr asiant degwm atgas, John Edwards o Gelliwernen House ger Llannon (Sir Gaerfyrddin), yn ystod noson 22-23 Awst gan dorf fawr o Ferched Beca; o ddechrau Awst 1843 bu protestiadau yn erbyn baich degymau, ymhlith cwynion eraill, mewn cyfarfodydd cyhoeddus yn ystod y dydd; ac, fel rhagflas o Ryfel y Degwm yn yr 1880au (er bod mater y degwm erbyn hynny wedi dod yn fwy gwleidyddol ac wedi ei drwytho ag angerdd cenedlaetholgar, a oedd trwy hynny yn esbonio’r lefel uwch o gynddaredd), yn niwrnod talu’r degwm yn Llandeilo ar 27 Awst, 1843, fe wnaeth y rhan fwyaf o'r ffermwyr wrthod talu, ar ôl gofyn am ostyngiad y diwrnod blaenorol.

Para 3.8

Roedd Deddf newydd y Tlodion 1834 hefyd yn atgas yng ngolwg y dosbarthiadau is. Yr hyn oedd yn peri i’r ffermwyr fod mor ddig am y ddeddfwriaeth oedd eu bod yn wynebu baich ariannol ychwanegol ar yr union adeg yr oedd prinder dybryd o arian, ac roedd yr amgylchiadau gwaethygol newydd yn cyferbynnu’n llym â’u profiad â'r arfer blaenorol o ganiatáu dyn dan bwysau ariannol i dalu treth y tlodion mewn nwyddau (3H). Yn ogystal, mewn plwyfi gwledig roedd gweithredu’r Gyfraith yn golygu cynnydd yn swm y gyfraddau o'i gymharu â'r hen system (3I) (er y dylid gwerthfawrogi y byddai cynnydd mawr yn y cyfraddau wedi digwydd ym mlynyddoedd cynnar y 1840au hyd yn oed dan y system gynharach, oherwydd y dirwasgiad mewn ardaloedd amaethyddol a gweithgynhyrchu haearn). Roedd ffermwyr, hefyd, wedi cynhyrfu yn sgil cymalau bastardiaeth llym y Ddeddf, ar sail eu creulondeb ac, yn ôl y disgwyl, oherwydd y gost ychwanegol pan oeddent yn gweithredu. Er bod y tlodion mewn tloty yn ymddangos fel pe baent yn cael eu trin yn garedig gydag amodau glendid a bwyd da yn rhagori ar y rhai a oedd i'w cael y tu allan, roedd y dosbarthiadau llafurio yn casáu Deddf newydd y Tlodion - yn anad dim, oherwydd eu bod yn dadlau bod eu tlodi yn cael ei drin fel trosedd, a'u bod yn cael eu cloi mewn tŷ undeb a fyddai’n cael ei redeg yn greulon, yn debyg i garchar (3I). Yn ogystal, roeddent yn ddig wrth weld haerllugrwydd y swyddogion cymorth.

Para 3.9

Er bod nifer o ffermwyr yn dymuno dychwelyd i rywbeth tebyg i’r hen system o roi cymorth i’r tlodion, roedd sawl un, yn enwedig y rhai mwy gwybodus, yn gwrthwynebu hyn yn gryf, ac yn lle hynny yn dymuno diwygio'r Ddeddf. Cafwyd protestiadau yn erbyn Deddf newydd y Tlodion ar ffurf llythyrau a anfonwyd at feistri tlotai’r undeb yn eu rhybuddio i ryddhau tlodion o’r safle (3J). Er bod wyrcws Caerfyrddin wedi cael ei anrheithio ar 19 Mehefin 1843, cafodd yr ymosodiad eang y dymunwyd ei weld ar y tlotai atgas ei lesteirio gan eu bod wedi eu gwarchod yn drylwyr. Protestiwyd hefyd yn erbyn Deddf newydd y Tlodion mewn cyfarfodydd cyhoeddus yn ystod y dydd ac mewn cân Beca hir yn y Gymraeg. (Lleisiai caneuon Beca gwynion eraill, hefyd.)

Para 3.10

Roedd gan Beca ddiddordeb hefyd ym mater ymfflamychol tirddaliadaeth. Ni ddylai unrhyw un arall, mynnai Beca, fod yn anffyddlon drwy gymryd fferm a adawyd yn wag gan un arall oherwydd bod y rhent yn rhy uchel (3K)  a gwnaed ymdrech drwy Undebau’r Ffermwyr (er efallai mai ychydig iawn o'r rhain oedd yn bod) a 'chenhadon' Beca (3L) i gael rhenti teg. Roedd Beca hefyd yn gwahardd ffermwyr cybyddlyd rhag dal mwy nag un fferm (3M). Roedd llythyrau bygythiol yn rhybuddio’r rhai ystyfnig, a dinistrio adeiladau a llosgi eiddo oedd cosb y rhai oedd yn mynd yn groes i ddeddfau Beca yr ymwelwyd â hwy (​​3K, 3L, 3M). Roedd hyn yn y bôn yn ymgais (rhannol lwyddiannus 3L) gan Beca i sefydlu sefydlogrwydd deiliadaeth fel yr argymhellwyd yn Iwerddon ar y pryd 3M.

Para 3.11

Yn ei holl weithredoedd, bwriad Beca oedd unioni anghyfiawnder, ac arweiniodd hyn ati hi’n ceisio setlo amrywiaeth eang o'r hyn a ystyriwyd ganddi fel camweddau cyhoeddus a phreifat a gyflawnwyd yn y gymuned. Roedd hi'n ymdrechu i weithredu cyfiawnder traddodiadol ac adfer 'hawliau' coll i'r gymuned. Gorfodwyd tadau plant anghyfreithlon i dderbyn cyfrifoldeb am eu hepil (3N); dinistriwyd coredau y dyfarnwyd eu bod yn rhwystro afonydd yn anghyfreithlon, a thrwy hynny’n ymyrryd â'r cyflenwad o bysgod; cafodd bonedd o un ardal (Llangyndeyrn, Sir Gaerfyrddin) eu rhybuddio i beidio â saethu adar hela gan eu bod yn perthyn i Beca (ar achlysur arall, dymunodd Beca i ffermwyr gael hawl i gymryd adar hela oddi ar eu ffermydd eu hunain); rhybuddiwyd ffermwyr unigol yn erbyn storio ŷd gan ddisgwyl pris uwch; ac, fel enghraifft o gamwedd breifat yn cael ei chosbi yn union yn nhraddodiad y ceffyl pren (sy'n cael ei drafod yn fwy manwl yn nes ymlaen), dinistriwyd dodrefn bythynnwr a'i wraig gan fod yr olaf wedi tystio yn erbyn cymydog a fu’n dwyn tybaco.

Para 3.12

Yn wahanol i wrthryfel gweithwyr Capten Swing yn 1830-31, roedd y terfysgoedd yn wrthryfel gan ffermwyr. Nid oedd llafurwyr yn talu rhenti uchel, tollau cyson, degwm a chyfraddau gwael; yn wir, roeddent yn elwa o'r prisiau isel cyfredol hyd yn oed os oedd swyddi yn prinhau. Serch hynny, roedd y dosbarthiadau llafur yn edrych yn ffafriol ar Beca, ac roedd llafurwyr amaethyddol ac, yn ne-ddwyrain Sir Gaerfyrddin, glowyr, yn cymryd rhan fel actorion ar gyrion y ddrama. Mewn ystyr real iawn, roedd Beca yn wrthryfel cymunedol, a dyna fel roedd hi’n ystyried ei hun. Ymunodd rhai gweision fferm am resymau cadarnhaol: roedd ganddynt gysylltiadau cymdeithasol agos â'u cyflogwyr, a oedd yn denantiaid ar ffermydd bychain ac fel eu hunain yn byw bodolaeth llwm; roeddent yn casáu deddf y tlodion; roedden nhw’n casáu talu tollau ar datws yr oeddent yn ôl yr arfer yn cael hawl i’w plannu ym meysydd y ffermwyr. Ar ben hynny, ymunodd llafurwyr a bechgyn am 'dipyn o hwyl'; eto, y jôc o wneud ffyliaid o'r awdurdodau a’r fyddin oedd yn denu llawer o'r terfysgwyr o'r gwely; ac roedd rhai gweithwyr yn bresennol yn sgil galw penodol Beca ar ffermwyr penodol i gyflwyno eu hunain ynghyd â'u weision. Ond tua diwedd Awst 1843 fe wnaeth llafurwyr Sir Gaerfyrddin a Sir Aberteifi, gan honni eu bod wedi helpu eu cyflogwyr i weld eu cwynion yn cael eu hunioni, ddechrau cynnal eu cyfarfodydd eu hunain i gwyno yn erbyn y modd pitw roedd ffermwyr wedi eu trin(3O). Roedd y ffermwyr wedi dychryn gymaint gyda’r tro dieflig hwn yn y ddigwyddiadau fel eu bod yn croesawu presenoldeb milwyr erbyn diwedd Medi 1843. O ddiwedd Gorffennaf 1843 byddai canolbwynt Beca i’w weld fwyfwy yn ardal lled-ddiwydiannol de-ddwyrain Sir Gaerfyrddin. Yma roedd glowyr, yn isel eu hysbryd yn sgil gostwng cyflogau a diweithdra, yn cefnogi ffermwyr a oedd yn malu gatiau. Yn amlwg, nid oedd ganddynt unrhyw gweryl gyda'r giatiau, ac roeddent yn gwbl groes eu safbwynt o ran buddiannau ffermwyr gan eu bod eisiau gweld gostyngiad mewn prisiau bwyd. Yn sicr roedd y taliad a gawsant yn gymhelliad cryf; efallai y byddant hefyd wedi rhesymu y byddai cefnogi'r ffermwyr wedi gorfodi'r ffermwyr i'w cefnogi hwythau yn eu tro. Felly yn gynnar ym mis Awst penderfynodd y glowyr, gan eu bod wedi cynorthwyo ffermwyr i gael gostyngiad mewn rhenti a thollau, y dylent alw arnynt i ostwng pris eu cynnyrch. Roedd rhwyg arall yn agor ym mudiad Beca.

Para 3.13

Nid newid gwleidyddol oedd yn gyrru Beca yn wreiddiol (3P).Eto i gyd, roedd ysbryd radical yn hysbysu'r werin yng ngorllewin Cymru a oedd yn deillio o'u Anghydffurfiaeth. Roedd atgasedd tuag at drethi’r eglwys, a’r degwm yn neilltuol, yn amlwg. Roedd arweinwyr Anghydffurfiaeth, fodd bynnag, yn gyffredinol yn anghymeradwyo gweithgarwch Beca oherwydd y trais. Ond ychydig yn is na rhengoedd yr arweinyddiaeth swyddogol, mae'n debygol y byddai gweinidogion anghydffurfiol yn darparu cyfiawnhad ysgrythurol i’w gwrandawyr am eu gweithrediadau, hyd yn oed os nad oeddent mewn gwirionedd yn eu hysgogi i ddefnyddio trais, fel y mynnai gohebydd papur newydd The Times, ag yntau’n bapur teg (fel arfer) ym mhob ffordd (3Q).Er bod y werin yn ymwybodol o syniadau’r Siartwyr (drwy’r wasg a chenhadon y Siartwyr a oedd yn teithio cefn gwlad), a bod Beca a Siartwyr Merthyr ill dau yn eu tro wedi gwahodd y llall i ymuno â'u rhengoedd, mae'n ymddangos (yn groes i hyn a gredai rhai, yn enwedig y bonedd) na chafodd cenhadon y Siartwyr na’u syniadau lawer o gefnogaeth ymhlith gwerin Beca, efallai oherwydd eu bod yn Saesneg eu hiaith (3R, 3S 3S). Er, gyda chyfarfodydd torfol yn disodli’r terfysgoedd o ddiwedd Awst 1843 ymlaen, roedd modd i syniadau’r Siartwyr gael eu lledaenu’n haws, ac yn wir digwyddodd hynny, yn enwedig dan ofal Hugh Williams, Siartydd Caerfyrddin, ac fe wnaeth y digwyddiadau torfol yn sicr gymeradwyo galwad i ddiddymu’r senedd (anghydnaws) oedd ohoni, ac ymestyn masnachfraint a'r bleidlais. Yn ei chyfnodau diweddarach, arddangosodd mudiad Beca fwy nag arlliw o anfodlonrwydd gwleidyddol. Er gwaethaf hynny i gyd, tlodi annioddefol ac nid anfodlonrwydd gwleidyddol a arweiniodd at weithgarwch Beca, tlodi a adlewyrchwyd yn ingol yn amgylchiadau dirdynnol gwraig fferm yn ei dagrau’n gwerthu ei modrwy briodas yng Ngorffennaf 1843 gan nad oedd yr arwerthiant ŷd wedi codi digon o arian i dalu ei threthi - amgylchiad y gellid dadlau ei fod yr un mor drymlwythog o bathos â’r orfodaeth enwog i werthu Beibl Ymneilltuwr (yn mhlwyf Penbryn, Sir Aberteifi) na wnâi neu na allai dalu ei ddegwm.

Para 3.14

Er nad oedd y ffermwyr (ar wahân i rai o'u nifer yn ystod y camau diweddarach y gwrthryfel) wedi’u dadrithio’n wleidyddol, roedd eu beichiau gormesol yn eu llenwi â chasineb tuag at yr ynadon a’r tirfeddianwyr am fethu rhoi sylw i’w cwynion, am wrthod rhoi iddynt yr hyn a alwyd yn 'gyfiawnder' (3T)  ganddynt. Y diffyg hyder hwn y byddai'r ynadon yn gwrando ar eu cwynion, yn dewis ysbryd cymodlon ac yn rhoi cyfiawnder iddynt drwy gael gwared ar drethu gormesol, oedd, yn wir, un o brif achosion y terfysgoedd. Roedd eu hymarweddiad ffroenuchel a thrahaus tuag at y werin - eu trin 'fel cŵn' pan oeddent yn ymddangos gerbron y fainc – yn destun cwyno mawr (3U). Roedd anwybodaeth Ynadon ynghylch y gyfraith, gyda’u penderfyniadau dan ddylanwad eu barn wleidyddol, a'r dylanwad a roddwyd arnynt gan glercod annysgedig a oedd, beth bynnag, yn codi ffioedd gormesol, yn golygu na allai'r werin gael cyfiawnder priodol. Roedd modd cyfiawnhau llawer o'r gwaradwydd yn erbyn ymddygiad gormesol a mympwyol yr ynadon, ond nid oedd cyfiawnhad dros rai: wedi'r cyfan, hwy gawsai’r gwaith diddiolch o weithredu deddfwriaeth ddiweddar 'anffodus' nad oedd yn addas iawn i amodau cymdeithasol Cymru, gyda’r trethiant newydd yn pwyso’n arbennig o drwm ar werin dlawd Cymru; a chydag eu hystadau mewn dyled, yn syml, ni allent fforddio lleihau eu rhenti gymaint â thraean neu hanner yn unol â’r galw poblogaidd..

Para 3.15

Mae rhan sylweddol o’r diddordeb yn y terfysgoedd i’w briodoli i’r modd y cawsant eu gweithredu - dynion wedi eu gwisgo mewn dillad menywod - gynau gwyn yn aml – gyda’u hwynebau wedi’u duo neu’n gwisgo masgiau (ond weithiau dim ond rhai a fyddai'n gwisgo dillad menywod), ymosod ar dollbyrth yn ystod y nos i gyfeiliant digonedd o sŵn ac, yn y cyfnodau cynnar, treial ffug cyn i'r gwaith dinistrio ddechrau. Roedd nodweddion fel gwisg menywod, y duo, y sŵn a’r treialon ffug yn efelychiad uniongyrchol o arfer lleol y ceffyl pren, a oedd ar gynnydd yn sylweddol yn niwedd y 1830au (3V). Roedd y ceffyl pren yn ffordd o frawychu a chosbi rhywun a oedd wedi troseddu yn erbyn gwerthoedd y gymuned, fel anffyddlondeb priodasol neu achwyn ar rywun arall. Roedd y ceffyl pren yn cael ei adlewyrchu yn y gwyliau swnllyd, dan fwgwd, mewn gwledydd eraill yn Ewrop, fel 'cerddoriaeth arw' ardaloedd penodol yn Lloegr, yn y charivaris, scampanate, katzenmusic a cencerrada - pob un yn ffurfio rhan o The Abbeys of Misrule – criwiau o ddynion a fyddai'n gwawdio camymddygiad cymdogion. Roedd hawl carnifal beirniadaeth a gwatwar weithiau yn troi’n brotest cymdeithasol o ddifrif ar draws Ewrop, Prydain ac Iwerddon yn y cyfnod modern cynnar, pan wisgai dynion ddillad menywod - yng Nghymru, gwelwn hyn yn digwydd ymysg glowyr de Cymru a fu ar streic rhwng 1830 a 1832, ac wrth gwrs, yn nherfysgoedd Beca. Roedd gwrthdroadau defodol a gwyliau yn cael eu rhoi ar waith mewn ffyrdd newydd.

Para 3.16

Wrth gwrs, roedd yr wynebau duon a’r gwisgoedd benywaidd yn rhannol yn fater syml o guddio. Ond yr un mor bwysig, yn ôl Natalie Davis,1[MD1]  oedd y gwahanol ffyrdd y mae'r persona benywaidd yn sancsiynu gwrthsafiad. Ar y naill law, roedd y cuddwisg yn rhyddhau dynion o’u cyfrifoldebau llawn am eu gweithredoedd, ac efallai hefyd o ofn dial gwarthus ar eu dyndod. Wedi'r cyfan, menywod oedd y rhain oedd yn gweithredu’n afreolus. Ar y llaw arall, roedd y dynion yn tynnu ar bŵer ac egni rhywiol y wraig afreolus ac ar ei thrwydded (a dybiwyd ers peth amser mewn carnifalau a gemau) i hybu ffrwythlondeb, i amddiffyn buddiannau a safonau cymunedol, ac i ddweud y gwir am anghyfiawnder. Yn yr un modd, mae haneswyr eraill fel Alun Howkins a Linda Merricks 2[MD2]  yn cyfeirio at y modd yr oedd cymryd rhan yn y ddefod o dduo a gwisgo dillad menywod yn trawsnewid y rhai a oedd yn gysylltiedig â’r gweithgarwch; nid mater o fod yn guddiedig oedd duo’r wyneb neu wisgo mwgwd. Yn wir, yr elfen go iawn o fod yn guddiedig oedd yn erbyn yr hunan, oherwydd y tu ôl i ddefod y mwgwd, y gwisgoedd menywod a’r actio 'pantomeim' o wrthwynebiad, gallai ffermwyr parchus (yn achos Beca) gael eu trawsnewid yn gydwybod y gymuned a chyflawni gweithredoedd o brotest cwbl groes i’w cymeriad mewn cymhariaeth â’u hymarweddiad parchus arferol. Mae'r cipolwg diddorol hwn ar symbolaeth rywiol a chwarae wyneb i waered sy'n ymwneud â thrawswisgo a’r ddefod o dduo yn cyfoethogi ein dealltwriaeth o'r terfysgoedd. Cawn ein gadael yn pendroni tybed ai dim ond mater syml o guddio oedd troi cot tu chwith allan – dull a fabwysiadwyd o bryd i'w gilydd gan Ferched Beca.

Para 3.17

O ddiwedd Awst 1843 roedd cyfarfodydd protest cyhoeddus yn disodli terfysgoedd, yn rhannol oherwydd bod y ffermwyr yn tynnu yn ôl o drais ac yn rhannol oherwydd bod presenoldeb milwyr yn annog pwyll. Ond er bod llai o achosion, tyfodd y terfysgoedd yn fwy treisgar. Fe wnaeth gweithgareddau dychrynllyd ciwed o ddihirod a oedd yn cymryd arnynt eu bod yn Ferched Beca, ac a oedd yn gweithredu o Bum Heol, ger Llanelli, dan arweiniad Shoni Sguborfawr annymunol a'i ganlynwr, Dai'r Cantwr, droi ffermwyr parchus yr ardal honno yn erbyn Beca erbyn diwedd Medi. Yn ogystal, fel y dangoswyd, roedd ffermwyr gorllewin Cymru yn bryderus yn ystod mis Medi yn sgil tôn groch eu gweithwyr. Yn unol â hynny, erbyn diwedd y mis roedd y ffermwyr eu hunain wedi rhoi taw ar Beca, gyda dim ond achosion unigol yn digwydd o hynny ymlaen ar gyrion y rhanbarth.

Para 3.18

Cymerwyd yr enw 'Beca' o'r cyfeiriad ysgrythurol at Rebecca yn Genesis 24:60, a nodwyd sawl Beca mewn gwahanol ardaloedd, oherwydd nid oedd gan y mudiad un meistr-meddwl, a lledaenodd ledled cefn gwlad drwy ddynwarediadau. Er ei bod weithiau yn gor-ddweud ei cwynion (roedd gwahanu gwŷr a gwragedd a'u teuluoedd mewn tlotai yn digwydd llai yn ymarferol nag a hawliwyd ac, yn wir, nid oedd y prawf tloty yn cael ei roi ar waith yn gyffredinol) a gan gamamgyffred y sefyllfa go iawn, ac weithiau’n ddiangen o dreisgar, maleisus a dialgar ar ei gelynion (roedd brawychu cyd-ffermwyr gan Beca, fodd bynnag, yn sicr yn ddealladwy o gofio natur y gymdeithas), roedd Beca yn fudiad â syniadaeth digon bonheddig y tu ôl iddo ar ran gwerin a sathrwyd dan draed i gael 'cyfiawnder', gyda’u harweinwyr yn ei atal mor ddideimlad. Mae'r terfysgoedd wedi cael eu hystyried yn briodol fel rhywbeth a ddeilliodd o boblogaeth a oedd yn codi’n gyflym yn gor-ymestyn adnoddau economi ffermio araf ac yn ormod i beiriannau gweinyddol hen ffasiwn ymdopi ag ef. Yn ystod blynyddoedd da gallai ffermwyr bydru ymlaen, ond o dan ddirwasgiad llym roeddent yn plygu dan y straen. Gwaethygwyd materion gan ddeddfwriaeth y llywodraeth a oedd yn amlwg yn anaddas i amodau yng Nghymru, ac a oedd yn aflonyddu ymhellach ar y werin. Roedd ymddiriedolwyr ffyrdd tyrpeg, landlordiaid, asiantau a beilïaid, ynadon, perchnogion ac asiantau degwm, swyddogion deddf y tlodion a rhywbeth na ddylid ei danbrisio, toll-ffermwyr o Loegr fel Bullin a thir-stiwardiaid o Loegr, ennyn llid Beca. Yn ei 'thaith o wneud daioni dros y gwael a ffermwyr mewn trallod' yn ei golwg ei hunan, fe wnaeth Beca sicrhau cyflawniadau o ddifrif. Yn ystod cwrs y mudiad ei hunan, sicrhawyd bod baich tollbyrth yn cael ei leddfu (serch hynny, bu’n rhaid i’r tolltai a ddinistriwyd yn y terfysgoedd gael eu hailgodi ar ôl i’r terfysgoedd ddod i ben) a rhai gostyngiadau rhent cymedrol gan rai landlordiaid o leiaf. Yn ddiweddarach, cadarnhaodd Deddf Tyrpeg Gorffennaf 1844 yr ymddiriedolaethau, gyda byrddau ffyrdd sirol yn ymgymryd â gwaith yr ymddiriedolaethau ym mhob sir. Cafodd tollau eu symleiddio a'u gwneud yn fwy unffurf, a chafodd y doll lem ar galch ei haneru. Ar ben hynny, byddai Beca yn ysbrydoliaeth i brotestiadau yn ddiweddarach yng nghefn gwlad Cymru.

Nodiadau 

Natalie Z. Davis, ‘Women on top: symbolic sexual inversion and political disorder in early modern Europe’, yn B.A. Babcock (ed.), The Reversible World: Symbolic Inversion in Art and Society, Cornell University Press, 1978.

Yn bapur heb ei gyhoeddi ar pan ysgrifennodd Howells y traethawd hwn, cyhoeddodd Howkins a Merricks efwedi hynny dan y teitl ‘“Wee be black as hell”: ritual, disguise and rebellion’, Rural History, cyf. 4, rhif 1, tt. 41–53.

Uned 4 Crefydd a chred yng Nghymru’r Tuduriaid