Uned 5 Mudo yng Nghymru ar ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg a dechrau’r ugeinfed ganrif

Rhagair (Bill Jones)

Cyhoeddwyd traethawd yr Athro John Williams ‘The move from the land’ yn gyntaf yn Wales 1880–1914 (1988), cyfrol yn y gyfres ‘Welsh History and its Sources’. Nid yw’n syndod mai Williams (1927–2004) a wahoddwyd gan y golygyd dion i ysgrifennu traethawd ar symudiadau’r boblogaeth yng Nghymru yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg a dechrau’r ugeinfed ganrif ar gyfer eu cyfrol. Am ddegawdau tan ei farwolaeth ef oedd yr awdurdod pennaf ar hanes economaidd Cymru fodern.

Ganed a maged Williams yng Nghaerdydd a bu’n Athro Hanes Economaidd ym Mhrifysgol Aberystwyth. Cyhoeddodd yn helaeth ar wahanol agweddau ar hanes economaidd, diwydiannol, llafur a chymdeithasol Cymru. Mae ei lyfrau’n cynnwys y gyfrol The South Wales Coal Industry 1841-1875 (1958), a ysgrifennodd ar y cyd â J.H. Morris. Hefyd cyhoeddodd yn eang ar hanes economaidd a chymdeithasol rhyngwladol a Phrydain ond cadwodd ei ddiddordeb yn hanes ei wlad ei hun ar hyd y blynyddoedd. Ailargraffwyd nifer o’i draethodau pwysig sydd wedi ysgogi trafodaeth ar bynciau hanes Cymru yn Was Wales Industrialised? Essays in Modern Welsh History (1995). Mae wedi cyfrannu’n helaeth at yr astudiaeth o hanes Cymru nid yn unig trwy ei gyhoeddiadau ond hefyd trwy ei waith diflino i Llafur: Cymdeithas Hanes Pobl Cymru, y bu’n Gadeirydd ac yn ddiweddarach yn Is-gadeirydd arni, a’i Digest of Welsh Historical Statistics (1985).Ysgrifennodd y ddwy gyfrol amhrisiadwy hyn o ystadegau oherwydd ei fod yn credu bod ‘the quantitative element is a necessary and important part of the historical record;... awareness that it was an aspect that was particularly inaccessible for scholars of Welsh history; and... conviction that some encouragement in the use of quantitative material was necessary’ (Williams, 1985, cyfrol. 1, t. vii).

Efallai y bydd angen esboniad pellach o rai o’r cyfeiriadau yn nhraethawd Williams i helpu darllenwyr i ddeall y traethawd yn llawnach. Mae ei drafodaeth yn seiliedig ar ddadansoddiad o Gymru pan oedd y wlad wedi ei rhannu’n dair sir ar ddeg nes i’r drefn honno gael ei disodli ar ôl ad-drefnu llywodraeth leol yn 1974. Y rheswm am hynny yw bod cofnodion y cyfrifiad ar gyfer y bedwaredd ganrif ar bymtheg a’r ugeinfed ganrif wedi eu llunio yn unol drefn honno (gweler paragraff 5.2). (Yn 1995 roedd Cymru wedi ei rhannu’n 22 o awdurdodau unedol ar ôl ad-drefnu llywodraeth leol am yr eildro.) Mae ‘gostyngiad net’ (paragraff 5.5) yn cyfeirio at faint y boblogaeth a gollwyd drwy fudo. Mae’n golygu faint yn fwy o fudwyr a symudodd o Gymru neu sir benodol nag o fewnfudwyr a ymsefydlodd yng Nghymru neu sir benodol yn ystod yr un cyfnod. Mae ffermio ‘da byw’ a ‘ffermio âr’ ym mharagraff 5.13 yn cyfeirio at ffermio anifeiliaid a’r tir (tyfu cnydau ac ati). Mae nifer o gyfeiriadau penodol at wahanol agweddau ar allfudo tramor o Gymru yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg ym mharagraff 5.14. Mae ‘Patagonia’ yn cyfeirio at sefydlu’r Wladfa yn Nyffryn Chubut yn yr Ariannin yn 1865. Y nod oedd creu math o wladwriaeth Gymreig, lle’r oedd y Gymraeg yn iaith swyddogol. Yn 1890 cyflwynwyd ‘tariff McKinley’ yn UDA, a oedd yn gosod tolldal uchel ar fewnforio tunplat. Ar y pryd, diwydiant tunplat de Cymru oedd yn cyflenwi’r rhan helaeth o’r tunplat a oedd yn cael ei fewnforio gan America. O ganlyniad i’r tariff ymfudodd nifer fawr o weithwyr a’u teuluoedd o ardal Llanelli-Abertawe, canolbwynt y diwydiant yng Nghymru. Daeth y gweithwyr tunplat o hyd i waith yng ngweithfeydd tunplat newydd America, mewn llefydd fel Philadelphia a Newcastle ym Mhennsylvania.

Mae traethawd Williams yn cynnwys trafodaeth helaeth ar waith yr economegydd, yr hanesydd economaidd a’r demograffwr yr Athro Brinley Thomas (1906-1994). Mae Thomas yn cael ei gydnabod yn eang fel un o ysgolheigion blaenllaw Cymru yn y cyfnod modern. Fe’i ganed ym Mhontrhydyfen yng nghymoedd diwydiannol de Cymru. Bu’n Athro ac yn Bennaeth yr Adran Economeg ym Mhrifysgol Caerdydd. Roedd yn awdurdod byd-eang ar symudiadau cenedlaethol a rhyngwladol pobl a chyfalaf, ac mae ei weithiau’n cynnwys Migration and Economic Growth (1954). Ond mae’n fwyaf adnabyddus yng Nghymru am ei draethawd hir sy’n dadlau bod y datblygiad diwydiannol yng Nghymru ‘wedi achub’ yr iaith Gymraeg yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Mae’r traethawd dadleuol hwn wedi ei herio’n helaeth ond mae’n dal yn un o’r gweithiau allweddol ar hanes Cymru yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg a’r ugeinfed ganrif.

Y gerdd a ddyfynnir gan Williams ar ddiwedd y traethawd yw ‘The Deserted Village’ gan y dramodydd, y bardd a’r nofelydd Oliver Goldsmith (1730–1774). (Roedd Williams yn hoff iawn o farddoniaeth). Cyhoeddwyd y gerdd yn 1769 ac mae’n hiraethu am hen ffyrdd o fyw sydd wedi diflannu o ardaloedd gwledig, paradwysaidd yn ôl y bardd.

Er bod traethawd Williams, ‘The move from the land’ wedi cael ei ysgrifennu tua ugain mlynedd yn ôl, mae’n parhau i fod yn enghraifft ragorol o ysgrifennu ar hanes. Ceir nifer o ddarluniau cyfoethog o’r cysylltiad rhwng economi, demograffi a chymdeithas ar ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg a dechrau’r ugeinfed ganrif yng Nghymru. Mae’r gofal a’r pwyll a amlygir yn y ffordd y mae Williams yn ymchwilio i’r dystiolaeth cyn cyflwyno ei ddadleuon yr un mor drawiadol. Mae’r traethawd yn dangos gwybodaeth a dealltwriaeth helaeth yr awdur o’i bwnc a dyfnder ac ansawdd ei sgiliau fel un o haneswyr gorau Cymru yn y cyfnod diweddar.