Para 5.2

Mae’n gwbl amlwg, a dweud y lleiaf, fod pob agwedd ar hanes modern wedi cael ei dylanwadu’n enfawr gan y twf digynsail yn y boblogaeth. Yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg effeithiodd hyn yn arbennig ar Ewrop; yn yr ugeinfed ganrif, effeithiodd ar y byd i gyd. Un nodwedd gysylltiedig yw’r newid yn y boblogaeth wrth i bobl symud o fewn gwledydd a rhwng gwledydd. Yn sicr, roedd y tueddiadau cyffredinol hyn i’w gweld yng Nghymru. Yn 1801 poblogaeth Cymru oedd 587,245; 1,163,000 yn 1851; 2,013,000 yn 1901. Felly, yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg, dyblodd y boblogaeth yn hanner cyntaf y ganrif, ac yna dyblodd (bron iawn) unwaith eto yn yr ail hanner: roedd hyn, fwy neu lai, yn adlewyrchu’r patrwm cyffredinol ym Mhrydain gyfan. O ran Cymru, daeth y cynnydd mwyaf dramatig ar ddiwedd ein cyfnod. Mewn un degawd rhwng 1901 a 1911 bu cynnydd o dros 400,000 o bobl ym mhoblogaeth Cymru. Felly profodd Cymru hefyd y cynnydd cyffredinol yn y boblogaeth yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Hefyd gwelwyd y duedd gyffredinol i’r boblogaeth gael ei hailddosbarthu: yn achos Cymru symudodd cydbwysedd y boblogaeth tua’r gwaelod - yn 1801 roedd llai nag 20 y cant o boblogaeth Cymru mewn dwy sir, sef Morgannwg a Sir Fynwy; erbyn 1911 roedd bron i 63 y cant o’r bobl yn y ddwy sir yma. (Trwy’r traethawd hwn, trafodir y sefyllfa ar sail y 13 sir, gan mai ar sail y drefn hon y lluniwyd holl ddeunyddiau’r cyfrifiad.) Un rhan o’r stori hon a drafodir yma. Fodd bynnag, roedd y rhan honno - y symud o’r tir - yn arbennig o nodweddiadol o’r cyfnod rhwng 1880 a 1914.