Para 5.7

Wrth gwrs mae’n bosibl, hyd yn oed yn debygol, fod gostyngiad gwirioneddol yn y boblogaeth amaethyddol yn Sir Gaerfyrddin ond fod y cynnydd yn sectorau diwydiannol y sir yn gwneud iawn am y gostyngiad hwnnw. Mae’n amlwg y byddai angen astudiaeth llawer manylach cyn y gellid penderfynu’n sicr bod patrwm o’r fath yn bodoli: amlygir yr angen i fod yn ofalus yn y ffaith gyffredinol mai gostyngiad o 12,900 i 11,300 yn unig a welwyd yn nifer y dynion mewn amaethyddiaeth rhwng 1851 a 1911 (G.B. Longstaff, ‘Rural Depopulation’, Journal of the Royal Statistical Society, LVI, 1893, Tablau IV a V). Gellid dweud yr un peth am siroedd eraill lle gwelid fel arfer ostyngiadau net yn sgil mudo ond cynnydd cyson yn y boblogaeth gyfan. Y siroedd hyn oedd Sir Gaernarfon, Sir Ddinbych a Sir Fynwy. Sir Forgannwg oedd yr unig sir lle gwelwyd cynnydd net oherwydd mudo ym mhob degawd, ac wrth gwrs arweiniodd hynny at gynnydd mawr yn y boblogaeth gyfan ym mhob degawd. Mae Sir Fynwy’n arbennig o ddiddorol, oherwydd er gwaethaf diwydiannu trwm, bu gostyngiad net yno oherwydd mudo ym mhedair o’r saith degawd ar ôl 1851 er bod maint y cynnydd naturiol (mwy o enedigaethau na marwolaethau) wedi sicrhau bod y boblogaeth gyfan wedi cynyddu ym mhob degawd. Yn wir, mewn rhai agweddau, mae’r sir yn uned rhy fawr i gynnwys y patrwm hwn o ‘symud o’r tir’. Mae gan bob sir, waeth pa mor wledig y mae'n ymddangos, ganolfannau trefol a phocedi o ddiwydiant neu fwyngloddio. Mae rhai o’r cymhlethdodau sydd ynghlwm â hyn newydd eu dangos (mae ymgais i ddiffinio’r boblogaeth wledig yn fanylach yn A.L. Bowley, ‘Rural Population in England and Wales’, Journal of the Royal Statistical Society, LXXVII, 1914). Ond mewn agweddau pwysig eraill mae’r sir fel uned yn fantais. O safbwynt hanes Cymru, nid symudiadau o fewn sir oedd y patrwm hwn o ‘symud o’r tir’ yn y bôn, ond yn hytrach newid sylfaenol yng nghydbwysedd y boblogaeth rhwng gwahanol ranbarthau’r wlad yn gyffredinol.