Para 7.1

Concwest a goruchafiaeth yw themâu’r gyfrol hon. Mae’n debyg mai dyma’r profiadau mwyaf trawmatig y gall unrhyw wlad eu profi. Nid oedd y Gymru Ganoloesol yn eithriad. Yn sicr, cafodd concwest Edwardaidd derfynol Cymru rhwng 1277 a 1283 lai o effaith gan fod rhannau helaeth o ddwyrain a de Cymru eisoes wedi’u gorchfygu’n raddol dros ddwy ganrif; roedd trigolion yr ardaloedd hynny felly wedi cael digon o gyfle i ddod i delerau â threfn lywodraethu Eingl-Normanaidd dros nifer o genedlaethau. Roedd hyd yn oed gweddill Cymru wedi dod yn beryglus o agos at oruchafiaeth estron droeon yn ystod y ddeuddegfed a’r drydedd ganrif a’r ddeg. Serch hynny, mae’n anodd anwybyddu effeithiau erchyll digwyddiadau 1277-83 ar ogledd a gorllewin Cymru ac ar yr hyn y cyfeirir ato fel yr ysbryd Cymreig cenedlaethol. Oes derfyn byd?, gofynnodd un bardd mewn gwewyr; Och hyd atat ti, Dduw, na ddaw môr dros dir! oedd cri bardd arall. Er bod y croniclwr Cymraeg yn llai barddonol, ni allai ei fynegiant cynnil gelu ei ymdeimlad o drychineb llwyr: Ac yna y bwriwyd holl Gymru i’r llawr.