Para 7.15

Mae’r un peth yn wir am ail faes lle mae pwyslais hanesyddol wedi newid yn ddiweddar, sef concwest Cymru. Ar un wedd, mae’n ymddangos bod y goncwest yn ddigwyddiad eithaf syml - yn fuddugoliaeth filwrol fawr gyda rhaglen sylweddol o adeiladu cestyll a setliad llywodraethol a chyfreithiol cynhwysfawr i ddiogelu’r dyfodol. Ond a oedd ei heffaith mor syml a dofn ag y mae’r dogfennau yn ei awgrymu neu mor drawmatig â’r ing a gyflëir yng nghanu’r beirdd? Yn anad dim, pam y digwyddodd y goncwest yn 1282-3? Ai canlyniad cyfres o ddamweiniau na ragwelwyd oedd y goncwest - er enghraifft, fel sydd wedi ei ddadlau yn achos y Rhyfel Byd Cyntaf? A allai Llywelyn ac Edward fod wedi trefnu modus vivendi goddefgar yn eu perthynas? Ynteu a oedd rhesymau strwythurol dwfn yn natblygiad y ddwy wlad a’r bobl ac yn eu perthynas gyda’i gilydd a oedd yn golygu bod y diweddglo’n anochel? Heb danbrisio mewn unrhyw ffordd bwysigrwydd ffactorau personol a damweiniol, ar sail y ‘rhesymau strwythurol’ hyn y mae dehongliadau hanesyddol diweddar o’r cyfnod hwn wedi canolbwyntio. Mae haneswyr Cymru wedi tynnu sylw at y newidiadau gwleidyddol a chymdeithasol dwfn a ddigwyddodd yng Nghymru dan reolaeth y tywysogion yn y drydedd ganrif ar ddeg ac maent wedi gofyn tybed a oedd uchelgais tywysogion Gwynedd o safbwynt arweinyddiaeth Cymru’n briodol yn y pen draw i’r drefn ffiwdal gynyddol feichus ac ymyrgar a orfodwyd arnynt gan frenhinoedd Lloegr. Mae haneswyr Saesneg wedi pwysleisio'r trawsnewid pwysig a ddaeth i deyrnas Lloegr yn ystod yr un cyfnod. Ar ôl colli’r rhan fwyaf o’i thiroedd ar y Cyfandir rhwng 1204 a 1259, am y tro cyntaf ers y goncwest Normanaidd, Lloegr oedd canolbwynt brenhiniaeth Lloegr; gallai’n awr fanteisio ar y cyfle i droi ei golygon at diriogaethau (fel yr ystyriai hwy) o fewn Prydain. Yn sgil y newid cyfeiriad hwn cynyddodd ymwybyddiaeth genedlaethol y Saeson. Dechreusant ymfalchïo ym mhlwyfoldeb a rhagoriaeth cyfraith gyffredin Lloegr. Gwelwyd twf yn aeddfedrwydd ac effeithiolrwydd trefn weinyddol Lloegr, a chysyniadau rheolaeth fetropolitanaidd, biwrocratiaeth ac unffurfiaeth gyfreithiol, a llinellau clir o ddirprwyo ac atebolrwydd. Mae newidiadau mor bellgyrhaeddol yn peri i rywun ofyn a oedd llywodraeth frenhinol Lloegr wedi datblygu i’r pwynt lle’r oedd concwest filwrol yng Nghymru o fewn ei gafael yn ogystal â’r modd i’w rheoli’n effeithiol. Ai rhan o dwf y wladwriaeth Saesneg oedd concwest Cymru? Ai un bennod yn hanes Lloger oedd hon lle’r oedd penarglwyddiaeth (fel y mae wedi ei alw) Ynys Prydain yn cael ei thrawsnewid gan greu trefn reoli uniongyrchol? Ac a oedd hi’n debygol mai’r Alban fyddai’r nesaf yn y rhestr?