Para 7.4

Y fwrdeistref oedd rhan sifilaidd y drefn filwrol. Yn wir, yn y tymor hir, bu’r bwrdeistrefi a sefydlwyd gan Edward I a’i bendefigion yng Nghymru yn arwyddion mwy effeithiol a bygythiol o’r goncwest a’r ymosodiad na’r cestyll.

Ond yn fuan datblygodd y bwrdeistrefi hyn oedd wedi’u lleoli yng nghysgod y cestyll, wedi eu hamddiffyn gan eu muriau cedyrn, yn llawn bwrdeisiaid o Loegr gyda monopolïau masnachol eang dros eu cefnwlad, yn ymgorfforiad o statws breintiedig ac yn gadarnleoedd cyfraith Lloegr. Roedd y Cymry’n eu casáu â chas berffaith. Ar adeg y goncwest ei hun, roedd y brenin wedi’i gynghori mai’r ffordd gyflymaf o wareiddio’r Cymry fyddai trwy eu symud i drefi: ond y gwrthwyneb yn llwyr a ddigwyddodd. Ar lefel ffurfiol, ond i raddau llai mewn realiti, gwaherddid y Cymry o’r trefi newydd hyn a sefydlwyd, a thrwy hynny, ni chaent y breintiau masnachol cyfoethog a oedd ar gael i’r bwrdeisiaid. O ganlyniad dechreuodd y Cymry deimlo fel estroniaid yn eu gwlad eu hunain. Cafodd yr ymdeimlad hwn o gael eu troi allan ei ddwysau gan straeon a mytholeg am hanes newydd o ddadfeddiannu. Yn ôl safonau concwest ganoloesol, heb sôn am heddiw, ni ddilynwyd buddugoliaeth Edward I gan ymgyrch enfawr i ddifeddiannu. Serch hynny, mae pob concwest yn gadael ei ôl a’i atgofion; nid oedd Cymru’n eithriad. Dymchwelwyd un o fwrdeistrefi mwyaf llewyrchus Cymru, Llanfaes yn Ynys Môn, ac un o brif abatai Cymru, Aberconwy, fel rhan o strategaeth Edward; yn Ninbych, rhoddwyd mwy na deg mil o erwau mwyaf ffrwythlon Dyffryn Clwyd i ymsefydlwyr o Swydd Gaerhirfryn a Swydd Efrog, tra gorfodwyd y Cymry gwreiddiol oedd yn dal y tiroedd i symud i fyw i rannau pellach o’r arglwyddiaeth, oedd yn aml yn dlotach. Yn yr un modd yn ddiweddarach cafodd swyddog brenhinol ym Morgannwg ei annog i symud y Cymry o’r tiroedd isel er mwyn gwneud lle i Saeson. Efallai mai digwyddiadau prin oedd y rhain; ond mae’n hawdd eu chwyddo yng nghof y werin a dyma’r union ddeunydd sy’n creu paranoia cenedlaethol a chasineb.