Namba ya moduli 1: Kuchunguza maisha

Sehemu ya 1: Kuainisha viumbe hai

Somo la 1

Tunapotafiti na kufahamu juu ya kitu kipya, tunakipanga miongoni mwa vitu vyote tunavyovifahamu. Tunajenga taswira yetu kubwa (mfumo wa mpangilio) katika vichwa vyetu. Ndivyo akili ya mtu inavyofanya kazi.

Fikiria jinsi tunavyopangilia mawazo yetu ya familia. Tunaweza kuwakilisha jambo hili kwa mchoro uitwao kielelezo cha familia, ambamo watu

huwekwa mahali pao katika taswira pana (ya familia). Nyenzo-rejea 1: Kielelezo cha familia ya Kiafrika inaonesha mfano hasa wa kielelezo cha familia. Unaweza kuandaa kielelezo cha familia yako, au kile cha mtu mashuhuri, na kuwashirikisha wanafunzi mkizungumzie.

Ndivyo na elimu-viumbe ilivyo. Ukiwa mwalimu, unapaswa kuwasaidia wanafunzi wako kujenga taswira kubwa ya kufaa kuhusu viumbe hai na jinsi vinavyohusiana. Kuna mfumo wa mpangilio ambao wanasayansi wamekubaliana kwa muda mrefu. Nyenzo-rejea 2: Uainishaji wa sasa wa viumbe hai uliokubaliwa inaonesha jinsi wana-elimuviumbe wanavyopangilia viumbe hai katika makundi makubwa na baadhi ya migawanyiko ya makundi hayo.

Njia bora ya kuanza kuwasaidia wanafunzi kupanga mawazo yao kuhusu viumbe hai ni kuanza na vitu vilivyo katika mazingira yenu –vitu ambavyo wanafunzi wanavifahamu na wanaweza kuvichunguza kwa urahisi. Uchunguzi Kifani 1 unaonesha jinsi mwalimu mmoja alivyofanya jambo hili na darasa lake na Shughuli 1 inaonesha jinsi ya kutengeneza onesho darasani kwako. Kama wanafunzi wako wanaweza kuanza kuainisha (kuchangua) vitu hivi katika makundi, watakuwa wanatenda kama wanasayansi.

Uchunguzi kifani ya 1: Taswira kubwa ya viumbe hai

Wanafunzi wa Amaka Ukwu katika Nguru, Nigeria, walishangaa kukuta meza mpya mbili darasani. Bila kusema lolote, Mwalimu Ukwu aliweka kwa uangalifu kadi za kusimama mahali mahususi mezani. Kadi iliyoandikwa ‘Si viumbe hai’ meza ya kushoto na ‘Viumbe hai’, ‘Mimea’ na ‘Wanyama’ kwenye meza ya kulia.

Bi. Ukwu alitoa muda wa dakika tano kwa darasa kwenda nje kutafuta mifano mbalimbali ya vitu visivyo hai. Alizungumzia vitu walivyoleta na aliwasaidia kuweka vitu vinavyofanana katika kundi moja kwenye meza ya

‘Si Viumbe hai’. Bi. Ukwu alihakikisha vitu vya mfupa, mti, kabati na karatasi vilikuwa sehemu iliyokuwa karibu na meza za vitu hai. Kwa nini alifanya hivyo?

Kisha, kila mwanafunzi alipewa kadi ndogo ya kusimama na kutakiwa achore mmea au mnyama yoyote na kuandika jina lake nyuma. Ni lazima awe tofauti na wa wengine. Kadi hizi zililetwa mbele na kuchanguliwa, zikaoneshwa na kujadiliwa. Bi. Ukwu alihakikisha kwamba vitu vilivyofanana vilikuwa pamoja. (Alizingatia mchoro mpangilio kutoka Nyenzo-rejea 2 lakini alichagua kutowachanganya wanafunzi wake kwa kuwaambia mambo mengi mapema.)

Bi Ukwu alikamilisha somo kwa kuwataka wanafunzi wavitazame vitu visivyo hai na kuvigawa baina ya vile ambavyo mwanzoni vilikuwa hai na vile ambavyo havijawa hai hata mara moja. Wanafunzi walifanya kazi katika vikundi na walifanya majadiliano hai juu ya vitu vilivyokuwepo.

Somo la 2

Hisabati huhusika na sulubu, kama ilivyo sanaa; hata lugha ina sulubu na miundo. Kufikiri kisayansi pia huhusisha kutafuta sulubu za msingi. Fikiria mikono na miguu yako. Vina mpango wa msingi ule ule. Vimeunganishwa kwenye kia kwa kiungo (kifundo cha mkono/tindi ya mguu), kuna sehemu bapa(kitengele/unyayo) na kuna vidole vitano na kucha ngumu mwishoni.

Wanasayansi huweka vitu katika makundi kwa kutumia ufanano na utofautiano baina yao katika sulubu za msingi za miundo au umbo lao.

Wanafunzi watafurahia kutafuta sulubu za msingi katika mimea na wanyama wanaowafahamu na watakaowapata. Njia mojawapo ya kujua nini wanafunzi wako wanachochunguza kuhusu sulubu katika mimea na wanyama ni kwa kuwataka watengeneze modeli. Kuzungumzia modeli zao kutawasaidia wafanye uchunguzi makini zaidi kuhusu vitu vyenye uhai.

Katika Uchunguzi Kifani 2 wanafunzi walimwonyesha mwalimu wao walichokuwa wanafahamu kuhusu mimea kwa kuunda modeli. Huu ukawa mwanzo wa kukuza stadi zao za kuchunguza na kuelewa mimea. Shughuli 2 inakuongoza kupitia zoezi linalofanana na hilo, ambalo linafaa kwa mtaala wako.

Somo la 3

Tunapendekeza uwapange wanafunzi kufanya kazi katika vikundi, wanafunzi watatu au wanne katika kila kikundi hufanya kazi vizuri. (Tazama Nyenzo-rejea muhimu: Kutumia kazi ya vikundi darasani kwako ili ikusaidie kuamua jinsi utakavyopanga vikundi.) Unaweza kupanga vikundi vyako kwa kuchanganya wasiofanya vizuri na wale wanaofanya vizuri.

Wahimize wanafunzi walete vifaa kwa ajili ya modeli zao. Wanapokuwa wakiunda modeli, zungukazunguka darasani, ukizungumza na vikundi; kwa wanafunzi wadogo zaidi uwatake wataje sehemu za mnyama wanayemuundia modeli - nyayo, mikia, masikio na kadhalika. Kwa wanafunzi wakubwa zaidi, uwaulize maswali juu ya maumbo na kazi za sehemu mbalimbali za wanyama –zinamasaidiaje mnyama kujongea? kula? kuhifadhi joto? kupoa? kuhisi kuwa mnyama mla wanyama yuko karibu?

Fikiria jinsi unavyoweza kuwahamasisha wanafunzi wako kutafakari kazi yao. Unaweza kuvitaka vikundi mbalimbali kutoa maoni juu ya modeli za vikundi vingine? Hakikisha unatoa muda kwa wanafunzi wazungumzie kazi zao na kuziboresha.

Shughuli hii imeenda vizuri?

Umeshangazwa na tondoti za modeli za wanafunzi? Je, tondoti za modeli za wanafunzi ni sahihi?

Kipi kingeweza kuboreshwa?

Imewasaidia wanafunzi kuona ufanano na tofauti baina ya wanyama?

Katika sehemu hii tumekuwa tukitalii sulubu za viumbe hai. Kuna sulubu za msingi kwenye duru ya maisha ya viumbe hai wote. Kuna urutubishaji na ukuaji wa kiinitete katika mbegu/yai/mimba. Kisha kuna mchakato wa uzaliwaji/uanguliwaji/uotaji. Baada ya hapo kuna ulaji na ukuaji kupitia hatua kadhaa. Kwenye upevukaji, hatua ya mwisho ya uzaaji inaweza kutokea na duru inaanza tena.

Katika Uchunguzi Kifani 3 walimu hutumia magurudumu ya hadithi kuwasaidia wanafunzi kuelewa sulubu hii katika duru za maisha.

Magurudumu ya hadithi ni zana zinazofaa za kutumia kwa sababu: huonesha hatua katika duru ya maisha ya mmea au mnyama; husaidia wanafunzi kupanga mawazo yao kuhusu duru za maisha;

huwasaidia wanafunzi kutoka kwenye mambo wanayofahamu kwenda kwenye mambo wasiyoyafahamu –kutoka kwenye picha kwenda kwenye lebo za istilahi za kisayansi.

Soma uchunguzi kifani kwa maelezo zaidi juu ya jinsi magurudumu ya hadithi yanavyoweza kutumiwa na wanafunzi.

Unaweza kujaribu magurudumu ya hadithi na madarasa yako; kuna lebo na michoro kadhaa ya kukusaidia katika Nyenzo-rejea 6: Gurudumu la hadithi la duru ya maisha ya harage .

Aina zote za viumbe vyenye uhai zina sulubu ya duru ya maisha iliyo tofauti waziwazi. Wanafunzi watavutiwa kufahamu jinsi viumbe tofautitofauti vyenye uhai vilivyobadili duru zao za maisha vyenyewe. Baada ya kujadili sulubu ya msingi ya maisha darasani, na labda kufanya magurudumu ya hadithi, wanafunzi wako watakuwa tayari kufanya miradi ya utafiti ya duru za maisha yao wenyewe katika Shughuli muhimu . Shughuli hii imejikita juu ya uchunguzi wa viumbe vyenye uhai katika mazingira yao. Wanafunzi huwajibika kwa kupanga, kufanya, kuripoti na kutathmini ujifunzaji wao yenyewe kuhusu mnyama waliomchagua. Mwishoni mwa shughuli, ni muhimu kuchunguza duru zote za maisha na kujadili jinsi zilivyo na sulubu ileile ya msingi.

Unaweza kutaka kusoma Nyenzo-rejea muhimu: Kufanya utafiti darasani ili ikusaidie kupanga shughuli hii.

Nyenzo-rejea ya 1: Kielelezo cha Familia ya Kiafrika

 Nyenzo ya Mwalimu kwa kupanga au kubadili nyenzo ili zitumike na wanafunzi.

Maximise

Nyenzo-rejea ya 2: Uainishaji wa sasa wa viumbe hai uliokubaliwa

Teacher resource for planning or adapting to use with pupils

Maximise

Nyenzo-rejea ya 3: Sifa-pambanuzi za kawaida za viumbe hai

 Taarifa za msingi/ ujuzi wa mada kwa mwalimu

Wanapoulizwa kufikiria sifa-pambanuzi za vitu hai, watoto wadogo wengi hulihusisha na hali yao,na hujumuisha mambo kama kuhitaji kusinzia, kuhitaji kuwa safi, wote hufa, huhitaji hewa, huhitaji kula, hukua, huumia au kuharibika, huhitaji marafiki, n.k.

Ukubali na kusifu majibu yao kabla ya kuwaeleza kuwa wanasayansi wamekubaliana kuwa mambo saba ambayo viumbe wenye uhai huwa nayo ni:

• Hupata lishe
• Huzaliana
• Hukua
• Huvuta hewa
• Uhisivu
• Mjongeo
• Utoaji takamwili

Tunapendekeza ujadili sifa-pambanuzi hizi na wanafunzi, moja baada ya nyingine. Inafaa kuweka wazi kuwa mambo yale yale ya msingi hutokea kwa mimea kama yatokeavyo kwa wanyama, ingawa kuna tofauti kidogo. Kwa mfano, kuhusu lishe, mimea hutengeneza chakula chao, huku wanyama hutegemea mimea au wanyama kwa chakula chao. Mfano mwingine ni kwamba mimea mingi zaidi kuliko wanyama huzaliana bila kujamiiana na pia kwa kujamiiana (huhitaji mchavusho). Ni wanyama wachache sahili tu wawezao kuzaliana kwa kujigawa mara mbili au kuchipua watoto wapya; vinginevyo, mayai na manii huhusika. Lakini liwe ni yao au mbegu, kiinitete huchipua/hukua/huanguliwa au huzaliwa. Uache shauku na udadisi na maswali viongoze mjadala kuhusu kila sifa- pambanuzi.

Shughuli nzuri ni kujaribu kutafuta ushahidi wa sifa-pambanuzi hizi. Kwa mfano, jani linaloonesha ushahidi wa kuliwa na mdudu fulani, au vipande vya ngozi, manyoya na mifupa ya bundi vilivyokutwa chini ya mti ambapo bundi hujikalia (hupata lishe). Nyayo au mburuzo na viwimbi majini ni ushahidi wa wanyama wanaojongea (Mjongeo). Maua yanayofuata jua, kama ya alizeti, au mengine yanayofunga/kufungua usiku, ni ushahidi wa mjongeo wa mimea. Kisha, nguo ambazo hazimkai mtu tena, ngozi za lava wa wadudu zilizonyumbuka, mizizi ya miti inayotia nyufa njia za miguu, ni ushahidi wa kukua. Andika kila sifa-pambanuzi kwenye ubao wa chaki na wanafunzi waongeze maelezo au michoro kueleza ushahidi walioupata.

Nyenzo-rejea ya 4: Modeli za Mimea

 Nyenzo ya Mwalimu kwa kupanga au kubadili nyenzo ili zitumike na wanafunzi.

Kabla ya shughuli hii, watake wanafunzi wako kuleta vipande vya takataka/mabaki. Kusanya takataka pia. Vipande vya takataka/mabaki ni kama: bati; kadibodi; uzi; tepu; mabua; chupa plastiki; nguonguo; karatasi; nyavu; waya.

Hatua 1: Ligawe darasa lako katika vikundi vidogovidogo vya watatuwatatu au wannewanne. Andika maelekezo yafuatayo kwenye ubao au kipe kila kikundi kadi ya maelekezo:

Hatua 2: Vipange vipande vya takataka ili kila kikundi kipata kiasi cha kutumia.

Hatua 3: Wape wanafunzi wako muda wa kupanga na kuunda modeli zao.

Hatua 4: Watake kila kikundi waje mbele ya darasa kwa zamu waeleze modeli zao kwa darasa.

Jinsi somo lilivyomwendea Frida

Modeli za mimea ambazo wanafunzi walitengeneza zilionesha kuwa wanajua muundo wa msingi wa mmea, lakini hawakuwa na hakika sana kuhusu sehemu mahususi kama vile gome, matawi ya pembeni na majani yalipo kwenye matawi.

Aliamua kuwapa nafasi waangalie mimea nje na kisha kurudi na kubadilisha modeli zao au kuziongezea. Wanafunzi wake walijua istilahi kiasi lakini hawakuzijua za kutosha kwa Kiingereza au lugha-mama yao, kwa hiyo walitumia mchanganyiko wa lugha hizi mbili. Kulikuwa na mimea ambayo hawakuijua majina yao kwa lugha zote mbili.

Nyenzo-rejea ya 5: Mifano ya ujenzi wa wanyama ya wanafunzi kutokana na mabaki mbalimbali

 Mfano wa kazi ya wanafunzi

Nyenzo-rejea ya 6: Mzunguko wa mwenendo wa maisha ya mbegu ya haragwe

 Nyenzo ya mwalimu kwa kupanga au kurekebisha ili kutumia na wanafunzi

Sehemu ya 2: Uchunguzi makini wa mimea

Somo la 1

Nini kinafanya mimea iwe ya pekee? Vitu viwili, karibu mimea yote hutengeneza chakula chake kutokana na maji na gesi-kaboni dayoksaidi. Sehemu ya kijani ya mmea, klorofili, hufyonza nishati ya jua ili kutengeneza nguvu/nishati yenye kabohaidreti. Wakati huohuo, mimea huachia oksjeni. Binadamu na wanyama wasingeishi kama hakuna mimea. Ndiyo maana tunatakiwa tuitunze mimea kwa uangalifu!

Sehemu nzuri ya kuanzia kutafiti mimea ni kuchunguza baadhi ya mimea isiyotoa maua. Mimea ya kawaida haina maua, poleni au mbegu; huzaliana kwa njia tofauti. Kundi hili la mimea hujumuisha mimea ya kuvu na mwani. Nyenzo 1: uchunguzi wa mimea una taarifa zaidi kuhusu aina hii ya mimea.

Una mifano halisi ya mimea hii katika eneo lako?

Katika matembezi yako ya kawaida, jaribu kutafuta mifano ya mimea hii: hii itajenga mwanga katika kuibua maswali na wanafunzi wako. Unaweza kukusanya baadhi ya mimea na kupeleka darasani kwako.

Uchunguzi kifani 1 Inaonesha namna mwalimu mmoja alivyowahamasisha wanafunzi wake kuchunguza mimea na shughuli 1

Inaonesha namna unavyoweza kuwasaidia wanafunzi wako kuuliza maswali yao juu ya mimea ya aina hii.

Somo la 2

Sehemu muhimu ya kufikiri kisayansi ni kutafuta sampuli na kufanya uchunguzi. Mmekuwa mkichunguza mimea inayozaliana bila kutoa maua, mbegu au poleni. Lakini mimea mingi kwa sasa kutoka nyasi ndogondogo hadi mimea mirefu, ina maua ambayo hutengeneza poleni na hutoa mbegu zilizo kwenye ovari. (Angalia nyenzo rejea 2: kuzaliana kwa mimea itoayo maua kwa taarifa zaidi.)

Katika shughuli 2 unafanya kazi na wanafunzi kutafiti tabia za kufanana za mimea itoayo maua na jaribu kutoa ufumbuzi-namna gani kila mmea unachavua? Katika aina ya shughuli hii, wanafunzi wako watahusishwa katika kutafiti, kubadilishana na kuboresha mawazo yao.

Ni muhimu kwa wewe na wanafunzi kusikiliza kwa makini kila wazo na usidharau kile mmoja anachochangia. Majadiliano yatoe changamoto katika mawazo, siyo mtu-vinginevyo wanafunzi hawata furahia kazi ya aina hii.

Kufuatia shughuli hii, unaweza kuhitaji kuanza na orodha ya mimea asili itoayo maua. Unaweza kutumia kijitabu kutunza kumbukumbu kwa marejeo ya baadaye, pamoja na michoro na sampuli zilizokaushwa na kuhifadhiwa. Wanafunzi wengine na wazazi wanaweza kufurahia kukiangalia kitabu hiki na kuchangia mawazo yao.

Uchunguzi kifani 2 kinaonyesha namna mwalimu alivyowahamasisha wanafunzi kufikiri kuhusu utegemezi wetu kwenye mimea na kutafiti juu ya mimea tofauti inayotumiwa katika maeneo yetu.

Somo la 3

Kiasi gani wanafunzi wako wanajua kuhusu mimea katika maeneo yao? Je wewe au wanafunzi mnajua mimea gani mnayohitaji inaota katika mazingira yenu ya shule? Labda shule itengeneze orodha ya mimea asili na kukusanya taarifa kuhusiana nayo. Hii inaweza kuwa ni mradi endelevu wa kufanywa na darasa au shule kwa ujumla. Uchunguzi kifani 3 unaonesha namna mwalimu mmoja alivyofanya.

Mara wanafunzi wakishapanua mawazo yao juu ya mimea asili, unaweza kutumia mawazo haya kupanga na kutengeneza alama asili za mimea (Angalia Shughuli muhimu), itakayorahisisha zoezi la kujifunza mimea mwaka unaofuata. Mradi kama huu huruhusu wanafunzi kuhaulisha mafunzo kutoka muktadha mmoja hadi mwingine, kutoa maamuzi na kufanya kwa pamoja. Zoezi hili linawafanya wanafunzi kukuza ujuzi utakao wasaidia kuwa wanajamii wanaosaidiana na kushirikiana.

Mradi kama huu unaweza kukupa wasiwasi kama hujawahi ufanya kabla. Unahitaji kupanga kwa umakini na bila kuogopa kama utaenda tofauti na ulivyopanga. Kitu muhimu ni kufikiri kuhusu uzoefu. Nini limeenda vizuri? Nini utabadili wakati ujao? Nini umefurahia? Muhimu zaidi, shughuli hii imefanya wanafunzi wajifunze kwa juhudi?

Nyenzo-rejea ya 1: Kuangalia mimea

 Nyenzo ya Mwalimu kwa kupanga au kubadili nyenzo ili zitumike na wanafunzi.

Nyenzo-rejea ya 2: Uzazi katika mimea itoayo maua

 Nyenzo ya Mwalimu kwa kupanga au kubadili nyenzo ili zitumike na wanafunzi.

Maua yana sehemu za uzazi za mmea- yanatoa mbegu ambazo mmea mpya hutokea. Mimea itoayo maua huzaliana kwa seli mbili maalumu za jinsia zikiungana pamoja. Seli ya jinsia ya kiume (poleni) huunganika na seli ya jinsia ya kike (ovamu) kuwa seli ya kwanza ya kiumbe kipya. Seli hii baadaye hugawanyika na kuwa mbili, nne, nane….na kuendelea hadi kunakuwa na mamilioni ya seli kwenye mbegu. Baadaye mbegu huota na kukua kuwa mmea mpya.

Mchoro unaonyesha sehemu za ua:

Stameni ni sehemu za ua za kiume.

Chavulio, juu ya stameni, lina maelfu ya chembe chembe za poleni. Kila chembe ya poleni ina seli ya jinsia ya kiume.

Kapeli ni sehemu ya kike ya ua. Chini ya kapeli kuna sehemu iliyovimba- hii ni ovari.

Ovari ina ovuli kadhaa.

Kila ovuli ni seli ya jinsia ya kike na inaitwa seli ya yai.

Ovuli ni kubwa kuliko chembechembe za poleni- wakati mwingine unaweza kuziona kwa kutumia lenzi ya mkononi.

Mimea inahitaji msaada kupata chembechembe za poleni kutoka kwenye stameni hadi juu ya kapeli ya ua jingine la aina hiyo: hii inaitwa uchavushaji mtambuka (Uchavushaji—nafsi ni pale ambapo inatokea kwenye ua hilo hilo).

Katika mimea ya uchavushaji mtambuka, stameni kwa kawaida huiva na kutoa poleni kabla kapeli hazijawa tayari ili uchavushaji-nafsi usitokee.

Baadhi ya mimea hutumia wadudu kusaidia uchavushaji. Mdudu, anatafuta chakula, anavutiwa na ua. Poleni inajigusisha kwenye mwili wa mdudu na kung’ang’ania. Mdudu anaenda kwenye ua jingine na baadhi ya poleni itaangukia kwenye kapeli ya ua hilo la pili.

Maua yanayotumia wadudu kusaidia uchavushaji kwa kawaida yana petali angavu, harufu nzuri na poleni zinazojishikiza.

Baadhi ya mimea hutumia upepo kusaidia uchavushaji. Mimea hii kwa kawaida ina sehemu za kike na za kiume ambazo ziko nje ya ua. Kwa kawaida hayana rangi angavu na chembechembe zake za poleni ni ndogo na nyepesi.Nyasi huchavushwa kwa njia hii.

Baada ya uchavushaji, neli hutokea kwenye poleni na kushuka hadi kwenye ovari. 

Kwenye ovari, nyuklia ya seli ya jinsia ya kiume huungana na seli ya jinsia ya kike- huu ni utungisho.

Ovuli zilizotungishwa hukua kuwa mbegu na ovari hubadilika na kuwa tunda.

Mifano ya uchavushaji

Uchavushaji wa wadudu

Nyenzo-rejea ya 3: Kuandaa ufuatisho wa mimea ya asili

 Nyenzo ya Mwalimu kwa kupanga au kubadili nyenzo ili zitumike na wanafunzi.

Kuandaa ufuatisho wa mimea ya asili sio jambo gumu kufanya. Wewe na wanafunzi wako mmejifunza sana na inakusaidia wewe kukubaliana na kile mazingira yanachoweza kutoa.

Mfuatishio wa mimea asili ni nini?

Kufuatisha ni matembezi yaliyopangwa katika njia iliyowekwa kwenye ramani. Kuna maeneo,au vitu ambavyo watu wanaweza kusimama na kuangalia vitu wanavyopenda. Kwa kawaida kunakuwa na kitinyi au mwongozo unaoelezea ni nini cha kuangaliwa na kutoa maelezo zaidi na maelezo ya usuli ili kusaidia watu wanapoangalia. 

Hatua ya kwanza – majadiliano

Inabidi uanze kwa kujadili una maanisha nini unaposema mfuatishio wa mimea ya asili. Wanafunzi wanatakiwa wahisi kuwa ni kitu kizuri cha kufanya. Uongelee kidogo juu ya mimea ambayo unataka kwenda kuiangalia, na unataka kufokasi kwenye nini. Kingeweza kuwa ni kitu rahisi kama kuna aina ngapi tofauti za miti tunaweza kupata, na mimea gani tunapata inayoendana na aina tofauti za miti. Au labda ungetilia maanani kuangalia hali ya kustahimili kwenye mimea. Hakikisha unatengeneza dondoo kidogo kwenye majadiliano haya. 

Matembezi ya kwanza ya uchunguzi

Unahitaji angalau mbao mbili za kushikizwa ili watu waandike kwa urahisi matembezini. Kama huna mbao hizi, zinaweza kutengenezwa kirahisi kwa kutumia kadi ngumu na vibanio vya nguo. Ubao wa kwanza ni kwa wanafunzi wawili wanaojitolea kuchora ramani ya njia mtakayopitia na kuweka vituo mtakavyopita. Ubao wa pili utakuwa kwa ajili ya wanafunzi wawili watakaoorodhesha mimea itakayopatikana. Kama una mbao nyingi, wanafunzi wanaweza kufanya kazi katika makundi ya wanne wanne kwa mbao mbili kwa kila kundi.

Kabla hujaanza matembezi, ongea na wanafunzi wako juu ya tabia inayofaa na kufikiria hatari zinazoweza kutokea.. Hofu kubwa yaweza kuwa juu ya nyoka, lakini kundi kubwa linapotembea vichakani, nyoka yeyote mwenye ufahamu mzuri huhakikisha kuwa yuko mbali na kundi hilo. Kama nyoka akionekana, ni bora akaachwa. Mtu yeyote asitahayari. Mpeni nyoka muda aondoke. Halafu piteni taratibu, mbali na eneo ambalo kiumbe huyo alionekana. Kuna sehemu za mimea isiyojulikana au matunda kunaweza kuwa hatari, na wanafunzi waangalie miiba na upupu unaowasha na wadudu wanaouma kama manyigu. Kitu kingine cha kutofanya ni mtu kuachia tawi la mti kurudi nyuma usoni mwa aliyemfuata, hasa pale linapokuwa na miiba.

Kadri unavyotembea, simama unapoona kitu cha kuvutia. Tumia muda kidogo kukiangalia. Wahimize wanafunzi waulize maswali na wajaribu kutafuta majibu ya maswali yaliyojitokeza. Unapokuta mimea isiyofahamika, mwambie mwanafunzi mmoja ahakikishe anapata jina lake na habari yoyote inyovutia juu yake. Wanaweza hitaji kuvunja sehemu ndogo ya tawi lenye majani, maua au matunda bila kuathiri mmea. Kama una kamera/simu ya mkononi ungeweza kupiga picha za kila mmea na mti.

Njia ya kuzunguka ni nzuri, lakini njia pia itategemea njia zinazopatikana.

Baada ya matembezi – majadiliano

Mnaporudi darasani, mjadili mafanikio. Nini mlichotegemea kuona hamjakiona? Unaona tofauti yoyote kati ya miinuko inayotazama kusini na kaskazini? Au tofauti ya mito, maziwa au barabara?

Utafiti

Wape wanafunzi siku chache kutafiti juu ya mimea ambayo haikufahamika vizuri. Waache walete mrejesho na kuandika walichokipata.

Matembezi ya pili ya uchunguzi

Sasa unataka kuboresha kile kilichotokea mara ya kwanza. Unaweza pia ukataka kufikiri juu ya njia za kuhesabu au kuwekea alama miti mikubwa amabayo haina madhara, lakini fanya utambulisho uwe rahisi. Unahitaji kitu cha kudumu, ambacho kinaweza kufungwa kwenye mmea na kuonekana. Matembezi machache zaidi na baadhi ya wanafunzi wako yanaweza yakawa bado yanahitajika kabla safari ya mwisho haijapangwa na vituo kuonyeshwa vizuri kwenye ramani.

Kumalizia ufuatisho wa mimea ya asili

Halafu kitinyi kinaweza kuandaliwa. Hakikisha kuwa wanafunzi wanatoa kazi kwa wenzao darasani na kuwa kila mmoja ana nafasi ya kuchangia kwenye kitinyi. (Kama unaweza kuwa na kompyuta, wanafunzi wako wangeweza kutumia kutengenezea vitinyi. Unaweza kutumia picha kutoka kwenye kamera/ simu ya mkononi au kutoka kwenye mtandao wa inteneti).

Darasa lako sasa lingeweza kualika madarasa mengine au waalimu kujionee ufuatisho wa mimea ya asili walioandaa. Inaweza kuwa ni nzuri zaidi kuwaalika wanafunzi kutoka shule ya jirani. Kazi nyingine ni kuwaomba baadhi wajitolee kuandaa dodoso la kujua watu wanafikiria nini juu ya ufuatisho.

Kurudia ufuatisho

Ingekuwa ni bora zaidi kurudia zoezi na wanafunzi katika vipindi tofauti vya mwaka ili waweze kulinganisha mabadiliko ya misimu. Halafu wangeweza kuhusisha habari hizo katika toleo lililoboreshwa la kitinyi cha ufuatisho wa mimea ya asili.

Imerekebishwa kutoka chanzo halisi: Umthamo 43, University of Fort Hare Distance Education Project

Sehemu ya 3: Kuchunguza wanyama: wawindaji na wawindwaji

Somo la 1

Mfumo ikolojia ni mpangilio wa maisha na mwingiliano kati ya viumbe hai katika aina ya eneo maalumu. Hii ingeweza kuwa dimbwi, mto, ua wa miti iliyooteshwa, mti, msitu, uso wa mwamba au hata shamba. Inaweza kuwa ndogo kama maisha chini ya gogo linalooza au kubwa kama maisha ziwani.

Kufikiria juu ya mfumo ikolojia hakutakiwi kuwa na ugumu kwako na kwa wanafunzi. Ni vizuri kama wanafunzi watakuwa na muda wa kuangalia na kuchunguza mifumo ikolojia mbalimbali. Inabi wapate uelewa wa jumla wa ‘nini kinakula nini’, idadi ya spishi mbalimbali na kuuliza baadhi ya maswali juu ya namna wanyama tofauti wanavyohusiana. Ni muhimu kuwapa wanafunzi muda wa kuyafikiria maswali wanayotaka kulliza, mara nyingi majadiliano mafupi katika makundi madogo yatawaongoza kupata maswali mazuri zaidi.

Uchunguzi kifani 1 unaonyesha namna mwalimu mmoja alivyowadokeza wanafunzi wake juu ya mfumo ikolojia wa mahali pale –dimbwi. Shughuli 1 inaonyesha jinsi ya kuanza uchunguzi wa muda mrefu wa mfumo ikolojia wa mahali hapo.

Somo la 2

Chakusikitisha ni kuwa, maarifa mengi ya asili juu hali halisi ya dunia yako hatarini kupotea katika nyakati za sasa. Yanaonekana kukosa au kuwa na thamani ndogo. Labda shule za msingi za mahali hapo zingechukua jukumu la kufufua mtazamo kwa kutafiti na kutunza kumbukumbu za maarifa hayo na uelewa.

Wanfunzi katika chuo cha ualimu waligundua kuwa Madal George, mtu aliyefanya kazi kama mlinzi wa getini, alikuwa ni nyenzo nzuri kutokana na maarifa yake mapana juu ya hali halisia ya mahali hapo. Lakini maarifa yote na uelewa vilikuwa kichwani mwake na vingeweza kufa pamoja naye. Angalia Nyenzo rejea 4: Maarifa ya mahali kwa mifano ya baadhi ya

vitu tulivyojifunza kutoka kwake. Je, unamfahamu mtu yeyote kama huyu? Anweza kuja na kuongea na wanafunzi wako? 

Tunahitaji kuwahimiza wanafunzi wetu wenyewe kuwa wanaviumbe. Tayari tumeshaona thamani ya kuwapa wanafunzi muda wa kufanya uchunguzi yakinifu wa mfumo ikolojia na spishi mbalimbali. Uchunguzi kifani 3 unaonyesha jinsi masomo yanayosisimua yanavyoweza kuonyesha kuwa tunathamini uelewa wa wanafunzi wetu na kuwaruhusu

wafanye maamuzi juu ya kujifunza kwao. Hapa, wanafunzi waliweza kuonyesha ujifunzaji wao kwa wengine na kuamua nini walitaka kutafiti zaidi. Fikiria juu ya masomo ambayo ungeweza kujaribu haya.

Shughuli muhimu inatumia njia hii ya kufanya kazi kukusanya maarifa na kuyaonyesha au kuandika kitabu juu ya wanyama katika eneo la mahali hapo. Msisitizo uwe kwenye kuandaa uchunguzi wa mabadiliko na mfumo wa kula.

Uchunguzi kifani 2: Jedwali la marekebisho

Darasa la Bwana Mulele lilimweka (na baadaye kumwachilia) kinyonga aliyejeruhiwa ambaye wanafunzi walikuwa wamemwokoa kutoka kwa mbwa katika viwanja vya shule. Aliweza kupona kutokana na majeraha yake akiwa amekaa nyuma ya darasa kwenye tawi lililokuwa katika chungu cha kuwekea maua kilichokuwepo karibu na dirisha. Wanafunzi walifurahia kumwangalia kinyonga akiufyatua nje ulimi wake ili kukamata nzi.  

Bwana Mulele aliwauliza darasa lake maswali haya:

• Jinsi gani kinyonga anajirekebisha kuwa mwindaji? 
• Jinsi gani kinyonga anajirekebisha kuepuka kuliwa na wanyama wengine (kuwindwa)?

Aliwapa siku mbili kuyafikiria maswali haya na kumwangalia kinyonga ili kuwasaidia wao kujibu maswali. Alipendekeza kwamba wangemwangalia jinsi anavyotembea, macho yake na tabia yake wakati akitishwa. Baadhi ya wanafunzi wake wakubwa waliandika kumbukumbu kuhusu uchunguzi wao. 

Baada ya siku mbili, aliligawa darasa lake katika makundi ya wanafunzi watano hadi sita na alitaka kila kikundi kichague kiongozi wake. Alivitaka vikundi kujadili maswali na kuchora orodha ya vipengele angalau viwili vinavyomsaidia kinyonga kuwinda wanyama wengine na vipengele viwili ambavyo vinamsaidia kuepuka kuliwa na wanyama wengine. 

Aliwapa dakika 30 kwa ajili ya mjadala huu na wakati huu alizungukia vikundi  vyote huku akiwahimiza kutumia uchunguzi wao kuhusu kinyonga huyo. Pia alisisitiza kwamba kiongozi wa kila kikundi lazima ahakikishe kwamba kila mwanafunzi katika kikundi hicho amepata nafasi ya kuongea.

Baada ya nusu saa, kila kikundi kilitoa uchunguzi wake mmoja darasani. Bwana Mulele aliweka kumbukumbu zao zote za uchunguzi kwenye ubao kama jedwali

Mwezi uliofuata Bwana Mulele alimleta vunjajungu darasani. Kwa mara nyengine tena, wanafunzi walichunguza tabia yake na njia tofauti ambazo mdudu huyu anajirekebisha kwa ajili ya kuishi. Safari hii wanafunzi walihitaji msukumo mdogo tu zaidi kutoka kwa mwalimu ili kuweza kuona vipengele muhimu.

Somo la 3: Kuthamini uzoefu na maarifa ya asili

Inasikitisha, mengi ya elimu ya asili yanayohusika na mazingira yapo hatarini kupotea katika nyakati za kisasa. Labda shule za msingi nchini zingeweza kuchukua jukumu la kufufua moyo wa kuvipenda kwa kutafiti na kurekodi maarifa na ueleo huo.

Wanafunzi katika chuo cha ualimu waligundua kwamba George, mtu ambaye alifanya kazi kama bawabu, alikuwa rasilimali nzuri kutokana na maarifa yake ya kina kuhusu ulimwengu wa asili wa eneo hilo. Lakini ufahamu na uelewa wake wote ulikuwa kichwani mwake na pengine angekufa nao. Tazama Nyenzo 4: Elimu ya asili nchini kwa mifano ya baadhi ya mambo tuliyojifunza kutoka kwake. Unamjua mtu yeyote kama huyu? Wangeweza kuja kuzungumza na wanafunzi wako?

Tunahitaji kuhamasisha wanafunzi wetu kuwa wapenzi wa mazingira. Tayari tumeshatafiti thamani ya kuwapa wanafunzi muda wa kufanya uchunguzi wa kina wa mifumo ya ekolojia na spishi tofauti. Uchunguzi kifani 3 unaonyesha jinsi gani masomo yanaweza kusisimua ikiwa tutathamini elimu ya wanafunzi wetu na kuwaruhusu kufanya maamuzi kuhusu masomo yao wenyewe. Hapa, wanafunzi waliweza kuonyesha masomo yao kwa wengine na kuamua nini walitaka kutafiti zaidi. Fikiria kuhusu masomo ambapo ungeweza kuijaribu hii.

Shughuli muhimu: Kutafiti na kutunza kumbukumbu za maarifa ya mahali hapo

Hapa, wewe na wanafunzi wako panga na chora jedwali kubwa kwenye bango kuandika taarifa ambazo wanafunzi watatafuta kuhusu aina zote za wanyama wa mahali hapo. Ingeweza kuwa na vichwa vya mihimili kama:

Jedwali limetengenezwa na linajazwa kwa muda fulani. Wahimize wanafunzi wako waongeze maswali kwenye jedwali. Kama inawezekana, tumia rangi tofauti kwa maswali na majibu. Sehemu wazi zitaonyesha maeneo yanayohitaji utafiti zaidi.

Unaweza kuwaambia wanafunzi tofauti wawajibike kuchunguza kuhusu wanyama mahsusi, lakini himiza kazi ya pamoja. Kama una darasa la rika tofauti, wanafunzi wakubwa wangeweza kuwasaidia wadogo kuandika kumbukumbu. Utahitaji kupanga muda kuwaruhusu wanafunzi waongeze majibu yao kwenye jedwali.

Mwishoni mwa muhula au mwaka, taarifa zinaweza kuhamishiwa kwenye kitabu kikubwa cha kutunza kama kumbukumbu kwa baadaye.

(Angalia Nyenzo rejea muhimu: Kutumia teknolojia mpya ni msaada wa kutafiti taarifa au kuonyesha taarifa).

Nyenzo-rejea ya 1: Mzunguko wa chakula

 Mfano wa kazi ya wanafunzi

Maximise

Piramidi ya idadi ya viumbe katika dimbwi la mahali hapo

Nyenzo-rejea ya 2: Mfuma ikolojia wa mahali hapo

 Nyenzo ya Mwalimu kwa kupanga au kubadili nyenzo ili zitumike na wanafunzi.

Mfumo ikolojia ambao wewe na wanafunzi wako mngependa kuufikiria ungeweza kuwa na yafuatayo:

• Maisha chini ya mwamba mdogo au gogo la mti ulioanguka;
• Mti ulio jirani;
• ua;
• darasa lenyewe ( kona, kabati,n.k);
• mto au ziwa la mahali hapo;
• msitu ulio karibu;
• kilima kisicho na miti; 
• furushi la miti nyumbani (angalia nyoka);
• kichaka cha miti;
• ufukwe; 
• shimo la mboji.

Tunza kumbukumbu ya wanafunzi wanachotegemea kuona katika mfumo ilkolojia wao kwenye jedwali, kwa mfano ufuatao:

Chini ya mwamba

Andika maoni ya wanafunzi kwa penseli ili yafutwe majibu yakishajazwa.

Nyenzo-rejea ya 3: Kumtunza vunjajungu mwindaji darasani

 Taarifa za msingi\ welewa wa somo kwa mwalimu

Kutunza vunjajungu mwindaji kama mgeni wa muda darasani ni rahisi sana. Wale wakubwa wenye matumbo makubwa (yamejaa mayai) na miguu mifupi ni wanawake. Wembamba na walaini zaidi wenye miguu mirefu ni wanaume. Wana uwezo wa kuruka zaidi ili kutafuta wanawake. Wanawake huwa wana tabia ya kukaa kwenye mmea mmoja na kusubiri wanaume wawafuate. 

Isingekuwa vigumu kwa wanafunzi kumkamata mmoja kwenye mfuko wa plastiki. Kizimba kizuri kinaweza kutengenezwa kwa kutumia wavu wa nyuzi na mti. Kingine kizuri ni kukata sehemu ya chini ya chupa tupu ya plastiki lita 2 ya kinywaji baridi. Tengeneza matundu mengi karibu na sehemu ya juu kwa kutumia msumari wenye ncha kali ili kuruhusu hewa iingie. Weka udongo kiasi kwenye kifuniko cha boksi na simika kitawi cha mti kwenye kopo dogo la maji (angalia mchoro chini). Mnase vunjajungu chini ya chupa na tumia kifuniko cha kufunguaka ili kuruhusu wadudu hai kama inzi na panzi waingie. Wanafunzi watafurahia kumwona vunjajungu akikamata na kula mawindo yake.

Kama una mwanaume na mwanamke katika chombo kimoja watajamiana, lakini jiandae kuona drama kidogo. Mwanamke kwa kawaida ataegama kwa nyuma na kuanza kumfukuza mwanaume baada ya tendo kuwa limefanyika.

Baada ya kujamiana, unaweza kuona mwanamke akitaga mayai yake katika mistari miwili kwenye kitu cha povu ambacho mara hukauka na kuwa kigumu na kuwa kama karatasi. Mtoe mwanamke baada ya muda. Weka kasha la mayai kwenye uchunguzi na wanafunzi wako wanaweza kuwa na bahati ya kushuhudia kutotolewa kwa vunjajugu mdogo na mweusi. Inabidi waachiwe, kwa sababu si rahisi kuwalisha wakiwa mateka, lakini angalia namna tumbo lilivyoingia mgongoni.

Kumfuga vunjajungu mwindaji darasani

Nyenzo rejea 4: Elimu ya mahali hapo

 Nyenzo ya Mwalimu kwa kupanga au kubadili nyenzo ili zitumike na wanafunzi.

Kwenye chuo cha ualimu cha Dar es Salaam wanafunzi waligundua kuwa mzee Madala George, aliyefanya kazi kama mlinzi getini alikuwa ni nyenzo muhimu sana kuhusu ulimwengu asilisia-mwanaelimu viumbe wa kweli.

Kama George angeonyeshwa kuchakuro, angetambua kuwa ilivuna na kutunza mbegu na nafaka (anafanana sana na buku), na ana jina lake maalumu la Kiswahili ambalo hakuna mwanafunzi alilitambua. Angeweza kuelezea matendo yote ya kuvutia na na desturi kuhusu mnyama huyo. Kwa mfano, alielezea namna miaka saba ya ukame ilivyoweza kutabirika wakati kuchakuro akijishughulisha kutafuna mbegu za tende ili aweze kuzibeba kwenye vifuko vilivyo mashavuni mwake zihifadhiwe vizuri.

Pia alitambua kuwa swala aliweza kuona moja kwa moja juu kuanzia mikunjo ya pembe zake hadi nchani. Unaweza kuhakikisha hili kama utaangalia chini kutoka sehemu ya juu ya pembe zilizosimamishwa. Kuna mstari ulionyooka kutoka kwenye jicho. Hatukumwamini kabisa alipotuambia kuwa miti huwasiliana na mbuzi, ikimtuma kwa kusema “hapa umechukua vya kutosha, sasa nenda”. Baada ya miaka, aliwaambia baadhi ya wataalamu wa kuhifadhi mimea kuhusu jambo hili, walicheka, wakisema imegundulika kuwa baadhi ya miti asilia ilitoa kemikali chungu ili kuzuia isichumwe, na kemikali hizi zilienda hadi kwa mimea jirani,na kusababisha mbuzi aende kwenye mimea mingine.

Mfano mwingine wa elimu asilia:

Kusimamia hali ya malisho kwa kuangalia flora na fauna\mimea na wanyama

Wafugaji wa kimasai kila siku husimamia ardhi yao kutambua hali zake na kila aina ya uharibifu. Wanaangalia kiwango, ukubwa na spishi za mimea ambazo mifugo na wanayama pori wanakula. Wanaangaia maziwa ya kila siku, ngozi na rangi ya mifugo na kiasi cha kinyesi cha ng’ombe na wanyamapori na kiasi cha mzunguko wa malisho. Wanatumia vigezo vyote hivi kuangalia hali ya ardhi na mabadiliko yanayoweza kutokea. Wafugaji wanaamua namna ya kukabiliana na hali hizi au kutumia mbinu za kuvumilia endapo kunakuwa na jangwa, kutokana na uchunguzi huu.

Nyenzo rejea 5: Ndege wa Tanzania

 Nyenzo ya Mwalimu kwa kupanga au kubadili nyenzo ili zitumike na wanafunzi.

Great White Pelican

Black-headed Heron

Saddle-billed Stork

Cape Teal

White-headed Vulture

Tawny Eagle Martial

Eagle

Yellow-necked Spurfowl

Grey Crowned-Crane

White-bellied Bustard

Blacksmith Lapwing

Bird Pictures of Tanzania, Website

Sehemu ya 4: Mimea na wanyama wanavyobadilika kulingana na mazingira ili kuishi

Somo la 1

Madimbwi na vilindi vya mito ya maji hushikilia mfumo wa uhai ulio changamano na wenye kuwiana. Chunguzi za mifumo ikolojia hiyo zinaweza kupangwa kwenye wazo elekezi (angalia Nyenzo-rejea Muhimu: Utumiaji wa mawazo elekezi na kupeana mawazo ili kupata majibu wakati wa kuchunguza hoja ). Halafu wanafunzi wanaweza kuongeza mawazo yao kwa kutumia rangi tofauti.

Katika Shughuli 1 tunakushauri uanze na mradi wa wazi –kutengeneza dimbwi la muda mfupi shuleni. Dimbwi hilo linaweza kukaliwa na mimea na wanyama walioazimwa toka kwenye chanzo cha mahali hapo. Itakuwa

bora zaidi kama utalihusisha darasa lako katika majadiliano kuhusu jinsi utakavyokusanya uhai toka madimbwini; na utakavyoutunza kwa usalama kwenye ‘dimbwi’ la muda. Wanafunzi watafanya chunguzi sahihi za uhai katika dimbwi la shule kwa muda wa wiki chache. Kwa kuleta uhai asili kwa muda karibu na darasa, tayari utakuwa una nyenzo ya kuendeleza chunguzi kuelekea kwenye tafakuri pana ya kisayansi.

Mara nyingi walimu hawajisikii amani wanapofanya kazi za wazi kama hizi. Lakini ni kazi ambayo ‘inamlenga zaidi mwanafunzi’; inajenga mawazo na utashi wa mwanafunzi. Ni yumkini utashangazwa na shauku ya wanafunzi wako na ubora wa juu wa kazi watakayoitoa. Kumbuka kwamba hakuna

‘majibu sahihi’ katika kazi ya wazi kama hii. Kuna uchunguzi sahihi na kuna tafakuri nzuri na ya wazi ambayo husaidia kuunda mihtasari yenye kuleta mantiki.

Uchunguzi-kifani 1 unaeleza jinsi tatizo mahsusi la kimazingira la mahali hapo linavyoweza kuwa msingi wa kazi kama hiyo. Je, una matatizo yanayofanana na hili katika eneo lako? Hii ni fursa nzuri kumwomba mtaalam wa mahali hapo kutembelea darasa lako na kuzungumza kuhusu

tatizo hilo; kumbuka kutenga muda kwa ajili ya kuandaa maswali pamoja na wanafunzi wako kabla ya kutembelewa na mtaalam (angalia

Nyenzo-rejea Muhimu: Kutumia jumuia/mazingira ya mahali hapo kama nyenzo ).

Somo la 2

Mimea na wanyama hubadilika kulingana na viwango mbalimbali vya hali za nchi. Ukweli huu huunda mada inayosisimua ya kujifunza.

Unaweza kupata mengi ya kushughulikia toka kwenye picha na sampuli za mimea na wanyama zihusuzo jinsi gani wanavyoishi na mahali gani wanakoishi. Madokezo ni:

umbo lote la mwili;

aina ya mwonekano wa nje;

uwiano wa sehemu za mwili;

maumbo au mipangilio yoyote ya sehemu ambayo si ya kawaida. Tunafanya hivi katika michakato ya upunguzaji. Shughuli 2 inaonesha

jinsi unavyoweza kuhimiza ukuaji wa ujuzi huu kwa kuchunguza wanyama

wadogo waliopo katika maeneo ya shule. Kama una vitabu vinavyofaa, unaweza kuendeleza zoezi hili kwa kutumia picha za wanyama wengine au kwa kutafakari kuhusu wanadamu.

Katika Uchunguzi-kifani 2 , mwalimu anawasaidia wanafunzi wake kuendeleza tafakuri zao za kisayansi kwa kuzingatia uchunguzi wa mwanafunzi mmoja. Soma sehemu hiyo kabla ya kufanya shughuli ya hapo juu na darasa lako.

Unaweza kuliuliza darasa lako kuhusu jinsi wanyama wanavyobadilika katika mazingira yenu wenyewe.

Somo la 3

Viumbe wote wenye uhai waishio nchi kavu wanahitaji hewa kwa ajili ya mifumo ya uhai kama vile upumuaji na usanidimwanga. Lakini viumbe wengi wenye uhai wamejizoeza katika kujongea hewani (kupaa), au kutumia hewa kwa namna fulani inayofaa ili kuweza kuendelea kuishi.

Uchunguzi-kifani 3 unaeleza kuhusu mwalimu kuongoza uchunguzi zaidi wa kundi moja la wanafunzi, katika mradi unaolenga kwenye kiini cha mada, lakini bado ni wa wazi. Shughuli Muhimu ni pana zaidi na inajumuisha wanafunzi kuwa na wajibu mkubwa katika kujifunza kwao wenyewe kunakotokana na kufanya kazi pamoja na kukabiliana na changamoto. Shughuli hii inajenga ujuzi wa kuchunguza na kuunda mihtasari toka katika shughuli zilizopita.

Kama kuna intaneti katika jumuiya yako, wanafunzi wako wanaweza kutumia huduma hiyo kutafiti zaidi kuhusu miradi yao. Nyenzo-rejea Muhimu: Utumiaji wa teknolojia mpya kama mahali pa kuanzia katika kutafuta taarifa zinazofaa kwenye intaneti (mtandao).

Nyenzo-rejea ya 1: Uelekezaji wa mawazo

 Taarifa za msingi\ welewa wa somo kwa mwalimu

Piramidi ya idadi ya viumbe katika dimbwi la mahali hapo

Taarifa za msingi kuhusu gugu maji/water hyacinth

Gugu maji/Water hyacinth, Eichhornia crassipes, ni jani huru la kudumu linaloelea. Mimea hii hukua kiasi cha urefu wa futi 3 kwa kuelea juu ya maji, hali ya kuwa matawi yameungana na kuunda mikeka minene. 

Likiwa mbali na kufikiwa na adui zake (uondoaji wa gugu maji kimakanika/kutumia kemikali au kwa mkondo mkubwa wa maji/upepo), gugu maji limekuwa mojawapo kati ya magugu ya majini yanayoelea yaliyo masumbufu sana katika sehemu nyingi za joto na joto kiasi za Marekani, Asia, Australia na Afrika. Katika Afrika, gugu maji limetapakaa kwenye kila mto mkubwa na takriban katika kila ziwa kubwa la maji baridi.

Gugu maji huharibu ubora wa maji kwa kuzuia mwanga wa jua na hewa ya oksijeni na kupunguza mtiririko wa maji. Lina uwezo wa kujizalisha ndani ya kipindi cha wiki chache, linaweza kukua kwa haraka zaidi kuliko mmea mwingine wowote. Kwa kuzuia kabisa uoto mwingine, gugu maji hufanya eneo husika kutoweza kutumiwa na mimea na wanyama wanaoishi humo au wanaotegemea maji ya eneo hilo. Maeneo ya samaki yanayotumika kutagia mayai huweza kutoweka.

Lisipodhibitiwa, gugu maji huzuia kwa nguvu uwezekano wa maji kutumika kwa kunywa na umwagiliaji. Mikeka inaweza kuzuia boti isipite. Vipande vinene vya mkeka vinaweza kuvunja hadi kuzuia pampu zinazosukuma mkondo wa maji yanayosambazwa kwa ajili ya kunywa, umwagiliaji na uzalishaji wa umeme wa nguvu ya maji kwenye vituo vya shughuli hizo.

Uondoaji wa gugu maji kwa kutumia kemikali na ule wa kimakanika, silaha maarufu dhidi ya magugu, ni aghali na mara nyingi hazisaidii.

Maji ya Ziwa Viktoria na tatizo la gugu maji

Hakuna mtu aliye na uhakika wa jinsi gugu maji la Amerika ya Kusini lilivyovamia Ziwa Viktoria la Afrika lakini kuna shaka kidogo kuhusu hasara linalosababisha. Mwaka 1989, gugu lilitambuliwa kuwamo katika

Ziwa na miaka saba baadaye, lilishaziba asilimia 80% ya ukanda wa ufuko wa Uganda. Kwa kuwa limeshajikomboa dhidi ya maadui ambao ni wadudu asilia, linaendelea kusambaa. Ufikiaji wa maeneo ya uvuvi ulikuwa ni shughuli ngumu. Kupungua kwa ukamataji wa samaki na kipato vilikuwa ni tishio na kusababisha ukame ulioenea kote. Uoto wenye kuoza, kufuatia kukosa hewa kunakosababishwa na blanketi la magugu, ulianza kuchafua maji ya kunywa – ambayo yalitoka Ziwani moja kwa moja. Wakati huo huo, kwenye kingo za magugu yanayoelea, konokono wa majini wanaohifadhi vijidudu vya kichocho walipata mahali papya pa kuzaliana.

James Ogwang – aliamua kuchanganya mambo

Ogwang, mwanasayansi kutoka Uganda, aliagiza spishi nyingine ya kivamizi – kiwavi kilafi cha Amerika ya Kusini ambacho ni adui asilia wa gugu maji. Ogwang alifanya jaribio ili kuona kama vidudu vyake alivyoviagiza, vingeweza kulishambulia gugu maji peke yake, na si mazao mengine ya mahali hapo. Akiwa ameridhishwa na tabia za upekee za vidudu hivyo, aliliachia jeshi lake dogo liende kufanya kazi.

Imetoholewa kutoka: Watch out Water Hyacinths New Jungle Enemies are Coming’

Nyenzo-rejea ya 2: Madokezo kwa ajili ya dimbwi la muda

 Nyenzo ya Mwalimu kwa kupanga au kubadili nyenzo ili zitumike na wanafunzi.

Nyenzo-rejea ya 3: Wanyama wadogo

 Nyenzo ya Mwalimu kwa kupanga au kubadili nyenzo ili zitumike na wanafunzi.

Maximise

Rekodi za chunguzi kuhusu Sampuli za vinyama vidogo

Nyenzo-rejea ya 4: Maswali kuhusu ujongeaji angani

 Taarifa za msingi\ welewa wa somo kwa mwalimu

Wanyama wengine hawawezi kupaa, lakini wanaweza kuruka angani. Nyani (mnyama wa msitu wa mvua) huruka toka mti mmoja mpaka mwingine. Ana pindo za ngozi katikati ya miguu yake ambazo humsaidia kujongea.

Nyani wa Bluu, Ziwa Manyara, Tanzania

Chanzo asilia: Birds as Art, Website

Manyoya: Yameumbwa kwa sababu gani? Yanakua namna gani? Ndege ana manyoya mangapi? Nyoya lina umbo gani?

Umbo la ndege: mwonekano wa mwili wa ndege na maumbile mengine vinamsaidiaje ndege kuruka?

Aina gani ya wanyama wanaweza kujongea kama mwamvuli, kunyiririka au kuruka?

Sehemu gani za maua na mimea zinaweza kujongea hewani?

Nyenzo-rejea 5: Mifano ya sampuli za urukaji na mionekano ya mabawa

 Nyenzo ya Mwalimu kwa kupanga au kubadili nyenzo ili zitumike na wanafunzi.

Sehemu ya 5: Kukuza mtazamo kuhusu madhara ya mazingira yetu

Somo la 1

Sehemu za mwanzo katika moduli hii zinazingatia namna viumbe hai vinavyojibadilisha ili kuishi katika mazingira yao. Faida kubwa ya binadamu katika mabadiliko, na ambayo ilianzia hapa Afrika ni uwezo wa kufikiri na kutengeneza zana ili kupambana na mabadiliko ya mazingira na kujifunza mambo mapya. Kwa mfano, ushahidi wa mwanzo wa mafunzo namna ya kutengeneza na kutumia moto inapatikana kusini mwa Afrika. ( Nyenzo rejea 1: Nadharia ya asili ya binadamu ‘Kutoka Afrika’

Katika uchunguzi kifani 1, mwalimu hutumia kazi za sanaa za maisha ya binadamu toka mamia ya miaka iliyopita, inayopatikana chini ya ardhi kukuza mtazamo wa kujali kile walichofanya watu wa kale. Hii ni njia mojawapo ya kuanzisha mada hii na wanafunzi; pia unaweza kutumia baadhi ya vifaa maalumu katika Nyenzo rejea 1 . Hakikisha unawaambia wanafunzi umuhimu wa zoezi hili; watake wanafunzi kutafuta dhana moja mpya kwao au toa majumuisho ya dhana muhimu katika njia inayofaa kwa wanafunzi wadogo, ikiwezekana ziwepo na baadhi ya picha.Katika shughuli 1 uwaongoze wanafunzi katika majadiliano yatakayowahamasisha kutafuta ushahidi zaidi kutoka vyanzo mbalimbali.

Somo la 2

Kuna ushahidi wa kutosha kwamba watu wote wa leo wametokea kwenye jamii moja ya watu iishio Afrika kama miaka 150 000 iliyopita. Hadi hivi karibuni, wanadamu waliishi maisha ya asili, wakiboresha teknolojia zilizofanya maisha yao rahisi na mazuri. Leo, teknolojia mpya zinatupa uwezo wa kuharibu dunia-na hata tabia ya hali ya hewa-kwa njia ya haraka.

Sehemu hii inaangalia jinsi unavyoweza kuchunguza pamoja na wanafunzi madhara tunayoleta katika dunia. Nini kinaidhuru? Na nini kinairejesha katika hali yake? Kuna mimea na wanyama wengi waliotoweka katika mchakato wa asili lakni shughuli za binadamu zinaweza kuchangia kupotea kwa baadhi ya wanyama na mimea. Hivyo, ni muhimu kuwasaidia wanafunzi kuelewa kuwa tabia yao inaweza kuleta madhala ya muda mrefu kwenye Dunia na mazingira.

Uchunguzi kifani 2 unatuambia namna mwalimu mmoja alivyotembea na wanafunzi wake kuamsha uelewa wa madhara ya binadamu kwa viumbe. Katika shughuli hii, ni muhimu kuchagua mada inayoendana na wanafunzi wako; Shughuli 2 inakusaidia kuongeza nyingine. Hii inaweza kuwa ni sehemu ya kuanzia mjadala, utafiti na utekelezaji. Wanafunzi wetu wanaweza kupanua kazi hii kuona jinsi matukio yanavyowasilishwa katika vyombo vya habari.

Jaribu kufanya tafiti za msingi mwenyewe kabla ya kuanza zoezi hili na wanafunzi wako. Ni viumbe gani wapo hatarini kutoweka katika nchi au eneo lako? Kama unaweza kupata mtandao, inaweza kuwa nyezo kuu kukusaidia ( Nyenzo rejea muhimu: Matumizi ya teknolojia mpya), lakini unaweza kuwaomba wataalamu, walimu wa shule za sekondari na wanajamii wengine kusaidia au kuja kuongea na wanafunzi.

Somo la 3

Ni muhimu kwamba wanafunzi wanahamasishwa kuthamini tamaduni na mila zao. Wanasayansi wanagundua kuwa elimu ya asili ina umuhimu lakini kuna hatari kuwa elimu hii inaweza kupotea.

Uchunguzi kifani 3 inaonyesha namna mwalimu anavyotumia habari za asili kuhusianisha na matukio ya ndani na nje kuhusu uchafuzi wa mazingira, madhara kwa wanyama na kuongezeka kwa ajira na nyenzo.

Katika shughuli muhimu, unajenga mawazo juu ya mjadala wa mwanzo na utafiti na chukua hatua pamoja na wanafunzi katika utunzaji wa mazingira. Katika aina hii ya kazi, unahitajika kufikiria kwa umakini jinsi ya

kugawanya kazi na kuhakikisha kuwa kila mmoja anapata nafasi ya kushiriki. Wahamasishe wanafunzi kuakisi kwa kile walichochangia kwenye kundi. (Nyenzo rejea 5: Dhana wanazoweza kuwa nazo wanafunzi juu ya kufanya kazi katika makundi )

Nyenzo-rejea ya 1: Nadharia ya asili ya binadamu ‘Kutoka Afrika’

 Taarifa za msingi\ welewa wa somo kwa mwalimu

Wataalamu wengi wanaamini kwamba asili yetu ni homo sapiens,

aliyotokea Afrika, kati ya miaka 200,000 na 100,000 iliyopita. Hadi miaka

30,000 iliyopita Homo sapiens walikuwa wametawanyika sehemu zote ulimwenguni isipokuwa Amerika; walau hadi miaka 11,000 iliyopita, kila bara lilikuwa na watu isipokuwa Antaktika.

Homo sapiens walikuwa na zana nyingi zaidi ya watangulizi wao, ukijumuisha mawe yenye ncha kama wembe na zana za mifupa, miti na pembe za ndovu. Waliishi katika makazi makubwa na kulikuwa na mahusiano makubwa kati ya vijiji na makabila. Mawasiliano kupitia lugha ya maneno, sanaa, michoro ya mapangoni, sanamu na muziki yalikuwa muhimu kwa maisha ya binadamu. Baadaye, maendeleo ya binadamu- kilimo, ustaarabu, ongezeko kubwa la watu, viwanda na kukabiliana na mazingira-vimetokea kwa kipindi kifupi cha miaka 10,000.

Fuvu la reptilian wa zamani (miaka milioni 230-195 iliyopita)

Fuvu la mamalia (miaka milioni 54-16 iliyopita)

Fuvu la sokwe wa sasa

Fuvu la mtu wa sasa

Nyenzo-rejea ya 2: Udadisi wa kazi za sanaa

 Nyenzo ya Mwalimu kwa kupanga au kubadili nyenzo ili zitumike na wanafunzi.

Kazi ya sanaa ni ushahidi wa maisha ya watu wa mwanzo. Wanafunzi wanaposhika au kuona picha, unapenda wafikiri kuhusu:

• Ilitengenezwaje?
• Ilitumikaje?

Zoezi hili litafanikiwa kama kuna eneo la makumbusho ambapo kazi za sanaa zinaweza kupatikana kama Olduvai Gorge. Katika ziara ya sehemu hizi, wanafunzi wanahitaji kuheshimu sehemu hizi na kutoharibu au kutoa kitu chochote walichokiona au kutafuta. Ni muhimu kama wataalam watawaongoza katika ziara hiyo.

Kitu muhimu cha pili ni kwa mtaalamu wa akiolojia/ makumbusho kuwapa mkanda wa kazi za sanaa ili wanafunzi waone na kujifunza wakiwa darasani. Lakini picha zinaweza kufaa pia. Mwalimu makini anaweza kukusanya vipande vya magazeti yaliyopita kama mazingira Natural Geographic, na magazeti ya kisasa kama Time na Newsweek mara nyingi huwa na picha za ugunduzi wa matukio ya hivi karibuni. Mwalimu makini wa sayansi huhitaji kuzingatia nyenzo zinazoonekana kama hizo

Wanaikolojia hutumia michoro kuelezea kazi za sanaa wanazoziona na michoro hiyo inaweza kutumika kwa ufanisi pia.

Mwisho, fikra na dhana za binadamu ni nyenzo muhimu tunazoweza kutumia. Wanafunzi wanaweza kuongozwa katika mjadala na kupata picha namna ya watu wa zamani huenda walitengeneza sanaa fulani. Kwa mfano, fikiria namna jiwe linavyoweza kukaa vizuri katika mikono ya mwanadamu linaweza kukatwa na kuchongwa kuteneneza shoka au nyundo ya mawe ambayo itatumika kukatia mifupa mikubwa kuchonoa virutubisho ndani yake.

Haijalishi kama unakitu halisi, unatumia picha au michoro au kutegemea uwezo wa kubuni/fikiri. Kitu muhimu ni wanafunzi wako kupanua hisia za kuogopa/kuhofu na kuheshimu umuhimu wa watu wa kale wa Afrika.

Nyenzo-rejea 3: Historia ya teknolojia

 Taarifa za msingi\ welewa wa somo kwa mwalimu

Kabla hujasoma kuhusu historia ya teknolojia tumia dakika chache kufikiri namna teknolojia ilivyoanza. Unafikiri ilianza lini? Aina gani ya vitu watu wa mwanzo walihitaji kutengeneza? Unadhani ni kitu gani kinaweza kuwa cha kwanza kabisa kutengenezwa? Kwa nini?

Teknolojia ni kitu kilichotengenezwa kwa muda mrefu; kina umri kama ulivyo wa binadamu. Na ni kiini cha uzoefu wa watu wengi. Mara nyingi imekuwepo na itaendelea kuwepo.

Utafiti wa hivi karibuni unaonyesha kuwa maisha ya binadamu yalianzia Afrika; kusini mwa Afrika sasa kunafahamika kuwa ni makazi ya mwanzo ya watu wote-ni susu ya ubinadamu.

Kadri watu walivyoendelea hapa Afrika na kuboresha tamaduni zao, walipata njia za kutumia, kubadilika na kubadili vitu asili kufanya maisha yawe rahisi. Walianzisha mifumo ya kitamaduni na himaya. (Mifumo yenyewe ni aina ya teknolojia-njia ya kurekebisha maisha ya binadam na tabia zao.)

Labda ugunduzi muhimu wa kwanza ulikuwa ni mabegi, au vikapu, na mafundo ya kufungia vitu. Ngozi, sehemu za mimea, na nyuzi pengine zilitumika, na mafundo, kusuka na kusokota viligunduliwa. (Bila shaka, vibuyu, au kalabashi, viliweza kutumika kama vyommbo vya kuchukulia vitu, mabegi na vikapu yawezekana viligunduliwa na wanawake ili kubebea chakula walichokusanya, kusudi wabebe chakula kingi kuliko wanachoweza kuchukua mkononi. Pia walihitaji kuwa na uwezo wa kubeba watoto wao salama huku wakiwa wanakusanya mizizi, matunda na mazao.

Mara baada ya ugunduzi wa mabegi na vikapu, mikono ya binadamu ilikuwa huru kutumika kwa kazi nyingine. Uwindaji na zana nyingine zilibuniwa pia, kwa kutumia vitu vigumu kama mifupa na mawe. Mifupa mirefu iliweza kupindwa au kukatwa na kutengenezwa kwa kuisugua ili iwe na ncha kwa ajili ya kukatia au kuchomea.

Mawe yaligongwa na kuchongwa kufanya shoka za mawe. Mawe yenye ncha kali yaliweza kutumika kuchunia ngozi kupata ngozi. Zana hizi ziliweza kutumika kutengenezea zana nyingine. Na hivyo watu waliboresha zaidi na zaidi teknolojia kufanya maisha ya mwanadamu kuwa rahisi kwa namna moja-na labda magumu kwa wengine.

Kutoka enzi hizo, watu walianza kujiremba wenyewe. Walitengeneza vito kama shanga, heleni na mikufu ya kuvaa. Hivi vilihitaji ujuzi wa kiteknolojia.

Kabla ya hapo, wanadamu waligundua kuwa labda wangepata rangi fulani kutokana na mimea. Pia waligundua madini ya rangi mchanganyiko yaliyosagwa kufanya rangi asili za kupaka na kupamba miili yao. Kwa kukata ngozi na kwa kusugua kwa majivu katika vidonda, makovu mazuri ya kudumu yaliweza kutengenezwa. Katika nyakati zilizo fuata, michoro ya mwilini ilivumbuliwa.

Bila shaka, walipammba vitu na zana walizotengeneza. Tuna uhakika kuwa watu wa zamani walipenda uzuri na vitu vilivyotengenezwa kwa umaridadi.

Wakati fulani, udhibiti na matumizi ya moto ilikuwa ni sehemu muhimu ya maisha ya binadamu. Hii iliwawezesha watu kupambana na giza, na njia ya kutengeneza baadhi ya chakula kwa kupika au kufukiza moshi.

Udhibiti wa moto ulimaanisha kuwa watu sasa waliweza kuhama na kuishi sehemu za baridi kali. Moto pia uliweza kutumika kuchomea vyungu vilivyotengenezwa kwa udongo. Mchakato huu ulifanya vyungu viwe imara kiasi cha kutumika kwa kupikia na kuhifadhia vitu.

Ugunduzi jinsi ya kutafuta, kuchimba,kuyeyusha na kuumba chuma ilikuwa mwendelezo mwingine wa ugunduzi na uvumbuzi.

Ufugaji wa wanyama pia ni maendeleo ya kiteknolojia. Hii ilisababisha kuwe na maisha ya kutangatanga. Katika sehemu kame,watu walijifunza kuchimba visima ili kupata maji ya kuwanywesha wanyama. Wanyama wanaofugwa walikuwa ni alama ya utajiri. Biashara za kubadilishana vitu kwa vitu pengine ndipo zilipoanza.

Kujifunza namna ya kupanda mazao kulileta maendeleo ya kilimo na kilimo cha mahali pamoja. Udhibiti wa maji ya umwagiliaji ilikuwa ni teknolojia nyingine iliyogunduliwa.

Makazi yalibadilika kuwa vijiji. Vijiji baadae viliboreshwa na kuwa miji na majiji. Miji na majiji yalikuwa ni mifumo changamano yaliyohitaji kazi nyingi tofauti tofauti ambazo zilihitaji ujuzi na teknolojia fulani.

Kadili maisha ya watu yalivyokuwa changamano, zana nyingi na mifumo tofauti ilikuwa lazima ianzishwe. Zana zilitumika kuweka alama au kumbukumbu kwenye mawe au udongo ambazo zilikuwa na ujummbe au taarifa muhimu. Mifumo ya uandishi ilianzishwa.

Hatimaye, zana changamano na seti za zana zilibadilishwa kuwa mashine ambazo ziliweza kufanya kazi za watu au wanyama wengi. Ziliweza kufanya kazi ambazo hata binadamu hakuwa na uwezo wa kuzifanya hapo kabla. Watu walipogundua namna ya kutumia upepo na maji kama nishati za kuendeshea mashine, mfumo wa uzalishaji uliboreka. Matumizi ya makaa na mvuke ilikuwa ni maendeleo mengine ya teknilojia yaliyopelekea mapinduzi ya viwanda.

Unaweza kuona kuwa maendeleo ya teknolojia yana leta mabadiliko ya aina zote. Mara nyingine, mabadiliko ni mazuri na mara nyingine huweza kusababisha matatizo.

Leo tunaishi katika ulimwengu wa kisasa ambao umetawaliwa na mabadiliko ya haraka ya kiteknolojia. Je tunaidhibiti teknolojia au inatudhibiti sisi? Kufahamu matumizi ya technolojia na kuwa na uwezo wa kuishi na kufanya kazi kama binadamu katika ulimwengu wa kisasa ni ujuzi muhimu sana wa kimaisha kwa kila mmoja kujifunza.

Chanzo Asili: Chuo Kikuu cha Fort Hare

Nyenzo-rejea 4: Kifaru mweusi

 Mfano ya kazi za wanafunzi

Vifaru weusi, Dicerosbicornis, ni wanyama wenye asili ya sehemu za mashariki mwa Afrika na kati, ikijumuisha Kenya, Tanzania Kameruni, Afrika kusini, Namibia na Zimbabwe. Ingawa vifaru hawa hujulikana kama ‘weusi’, kwa uhakika kabisa wana rangi ya weupe-kijivu.

Kifaru mkubwa ana urefu wa sm 143-160 mabegani na mita 2.86-3.5 kwa urefu. Uzito wake ni kuanzia kilogramu 800-1400, mwenye uzito wa

pekee hufika hadi kilo 1820, na majike huwa madogo kuliko madume. Wana pembe mbili kichwani zenye urefu wa sm 50 lakini zinaweza kufika sm140. Mara nyingine, pembe ndogo ya tatu huweza kuota. Pembe hutumika kwa kujilinda, kutishia na kuchimbia mizizi na kuvunjavunja matawi ya miti wakati wa kula.

Ngozi nene ya kifaru huilinda kutoka kwa miiba na nyasi zilizochongoka/zenye makali. Ngozi yake huhodhi kupe kama kaa ambao huliwa na ndege wanaoishi na vifaru. Vifaru wana matatizo ya kuona, hutegemea zaidi kusikia na kunusa. Wanamasikio makubwa yanayozunguka kama satelaiti kutambua sauti yoyote na pua kubwa inayonusa vizuri kugundua adui.

Vifaru weusi ni walamajani na hula majani ya mimea, matawi, majani yanayo chipua, miti ya miiba na matunda. Chakula chake husaidia kupunguza kiasi cha misitu, ambayo hupelekea nyasi nyingi kuota ambazo ni muhimu kwa wanyama wengine. Inajulikana kuwa huwa wanakula kiasi cha mimea 220 ya aina tofauti. Anaweza kuishi siku tano mfululizo bila kunywa maji wakati wa ukame. Vifaru weusi huishi eneo lenye nyasi, savana na kwenye misitu ya kitropiki.

Hutafuta chakula asubuhi na jioni. Hutumia muda wa mchana kupumzika, kulala na kugaagaa kwenye matope. Kugaagaa kwenye matope ni sehemu muhimu katika maisha ya ya vifaru wote. Inasaidia kupunguza joto mwilini wakati wa mchana na kuwalinda dhidi ya kupe. Kama matope hayapo kimbilio lao ni kuviringika kwenye vumbi. Kunywa maji ni kitu cha kawaida kwa mchana.

Vifaru ni wanyama wanaoishi kwa kujitenga isipokuwa wakati wa kujamiana. Majike na vifaru watoto mara nyingine hukusanyika katika makundi madogo kwa vipindi vifupi. Madume hawakusanyiki kama majike ingawa muda mwingine huruhusu uwepo wa vifaru wengine. Hawana makazi maalumu na mara nyingine huingiliana makazi. Ukubwa wa makazi hutofautiana na kipindi na upatikanaji wa maji na chakula. Kwa ujumla, wana makazi madogo na makubwa sehemu zenye chakula kingi na maji na kinyume chake kama maji na chakula havipo. Katika mbuga za Serengeti, makazi yana ukubwa kati ya km2 43 hadi 133, wakati Ngorongoro yanaukubwa kati ya km22.6 mpaka 44. vifaru imegundulika kuwa wa na eneo fulani ambalo hupenda kutembelea mara kwa mara, ambalo huitwa ‘nyumba’, kwa kawaida huwa ni sehemu iliyoinuka juu.

Vifaru wana sifa ya kuwa wakali sana. Kutokana na matatizo yao ya kutokuona vizuri, watacharuka kama wakihisi kuna kitu hatari. Wamegundulika kuvamia matawi ya miti na kuchimba vichuguu. Vifaru siyo wakali kwa vifaru wenzao, daima huwa na ukali wa kughilibu. Madume mara nyingine hupigana kwa kusukumana vichwa. Madume hukwepana kadili inavyowezekana. Majike siyo wakali wenyewe kwa wenyewe.

Kifaru katika malisho

Kwa sehemu kubwa ya karne ya 20, Vifaru wa weusi ‘continental black rhino’ ndio waliokuwa wengi kuliko aina nyingine zote. Yapata miaka ya

1900 kulikuwa na maelfu ya vifaru Afrika. Wakati wa sehemu ya pili ya karne ya 20, idadi yao ilipungua kutoka makadilio ya 70,000 mwishoni mwa miaka ya 1960 hadi kufikia 10-15,000 mwaka 1981. mwanzoni mwa miaka ya 1981 idadi yao ilipungua na kufikia 2,500 , na mwaka 1995 iliripotiwa kuwa idadi yao ni 2410 tu. Kulingana na ripoti ya mfuko wa kimataifa wa kusaidia kuhifadhi vifaru, idadi ya vifaru imeongezeka na kufikia 30610 mwaka 2003. Kutokana na ripoti ya Juni ya umoja wa uhifadhi mazingira, utafiti wa karibuni wa vifaru wa Afrika Magharibi uliohusisha maeneo ya savana, unaonesha kuwa baadhi ya aina fulani ya vifaru imetoweka. Vifaru weupe wa Afrika kaskazini nao wanakaribia kupotea kwa kuwa utafiti wa karibuni ulionyesha kupungua hadi wanne. Vifaru pekee walio ongezeka kiasi fulani ni vifaru weupe wa kusini mwa Afrika ambao idadi yao kwa sasa inakadiliwa kuwa 14,500 kutoka vifaru

50 kwa karne ilizopita. Vifaru weusi wamehatarishwa kutoweka kutokana na vitendo vya uwindaji haramu kwa ajili ya pembe na kuharibiwa kwa makazi yao. Pembe hutumika kwa madawa ya asili ya Kichina. Uhakika unaosemekana juu ya matumizi ya pembe za vifaru kutibu magonjwa haujathibitishwa na madaktari. Hitaji la pembe za vifaru lilivuma miaka ya

1970 na kusababisha idadi ya vifaru kupungua kwa asilimia 96 kati ya mwaka 1970 na 1992.

Habari zaidi juu ya vifaru weusi na shughuli nyingi na nyenzo za kutumia na wanafunzi shuleni zinaweza kupatikana kwenye mtandao www.savetherhino.org.

Kuna mashirika mengi yanayohusika na uhifadhi wa mazingira Tanzania kama vile Mfuko wa kuhifadhi wanyama pori Afrika (African Wildlife Foundation) or the. au Mradi wa Tembo wa Tarangire (Tarangire Elephant Project). Yameorodheshwa na Mfuko wa hifadhi Afrika (African Conservation Foundation) www.africanconservation.org.

Nyenzo-rejea 5: Dhana wanayoweza kuwa nayo wanafunzi juu ya kufanya kazi katika makundi

 Nyenzo ya Mwalimu kwa kupanga au kubadili nyenzo ili zitumike na wanafunzi.

Chagua moja ya njia hizi kusaidia wanafunzi kuzungumzia namna walivyo fanya kazi pamoja.

1. Andika kila neno kati ya maneno yafuatayo ubaoni au kwenye kadi. Wape kila kundi kadi kwa ajili ya kuandika sentensi tatu kuelezea namna walivyofanya kazi. Unaweza kujaribu kutumia baadhi ya maneno haya katika sentensi zao:

amua, shawishi, ongea, uliza,

hoji, elezea, kubali, maoni

sikiliza, shirikisha, panga

ongoza

2. Andika maneno haya kwenye kadi kubwa. Onyesha maelezo kuzunguka chumba na litake kila kundi kuchagua maelezo ambayo yanaelezea jinsi walivyofanya kazi.

• Wahamasishe wanafunzi kuongeza maelezo mengine
• Kila mmjoa kwenye kikundi alikuwa na nafasi ya kuongea
• Kila mmoja kwenye kundi alihamasishwa kuongea
• Kila mmoja aliongea wakati wa zoezi zima
• Tulifikia makubaliano kwa kundi
• Tulisikilizana vizuri 
• Mara nyingine ilikuwa vigumu kusikiliza wengine bila kuwaingilia
• Siyo kila mmoja alikubaliana na njia yetu ya kuchora bango
• Siyo kila mmoja alichangia kutengeneza bango
• Kila mmoja katika kundi alikuwa tayari kuongezea bango

3. Chagua moja au zaidi maswali haya. Yasome mbele ya darasa na amuru kila kundi kujadili maswali katika makundi yao kwa dakika tano. Hitaji mrejesho kutoka baadhi ya makundi.

• Kushirikishana mawazo kuliwasaidiaje?
• Kila mmoja alikuwa na uwezo wa kuongea?
• Tulihamasishana kubadilishana mawazo?
• Tulisikilizana kwa umakini?

Nyenzo Rejea 6: Kufikiria kiumwengu- kutenda kimahali

 Mfano wa kazi za wanafunzi

1. Kutana

Wapeleke wanafunzi nje kwa matembezi manne mafupi. Waeleze kuwa unawataka watumie aina zote za ufahamu. Wanahisi nini, kuona, kunusa nini?

Tumia shule kama msingi/chanzo. Tembea kutoka shuleni kuelekea mashariki. Tembea kiasi cha mita 500 hadi sehemu salama kusimama. Mtake kila mmoja kusimama kimya akiangalia mashariki kwa dakika chache huku wakiwa wamefumba macho, na uwe makini kama wanahisi,wanasikia na wananusa.

Halafu, wakiwa macho wazi, waamuru kuchunguza kwa uangalifu vitu vyote vinavyoonekana mashariki mwa shule. Wanaona nini katika mazingira? Halafu watake kufikiri juu ya rasilimali, rasilimali zilizo nje ya upeo wao lakini ziko upande huo huo. 

Waambie kuwa kadili wanavyotembea taratibu kurudi shuleni unataka wafikiri kuhusu nini wamekifahamu. Wakiwa darasani wape nafasi kuandika mawazo yao kwenye daftari au kwenye bango

Rudia hatua hii, tembea kuelekea upande wa kaskazini, kusini, na maghariki.

2. Rasimu ya kwanza

Unahitaji kuamua au kujadili na wanafunzi namna mnavyoweza kupata matokeo ya hisia juu ya mazingira.

Mnaweza kusafisha meza, weka kiberiti katikati kuwakilisha shule, na halafu andika majina ya rasilimali mbalimbali juu ya kadi. Kadi zinaweza kuwekwa katika sehemu kuwakilisha uelekeo na umbali wa kila sehemu au umbo. Unaweza kupaka rangi kusudi kadi moja ya rangi fulani iwakilishe umbo asili, na rangi nyingine iwakilishe umbo la kutengenezwa. Labda kama kuna barabara, mto au mkondo wa maji, unaweza kutumia utepe au kipande cha nguo, kamba, uzi, au sufu kuonyesha umbo na uelekeo.

Unaweza kuchora mchoro ubaoni, au unaweza kutumia kipande cha karatasi uwe na kumbukumbu ya kazi hii. Unaweza kwenda nje na kutambua maumbo kwenye eneo wazi. Unaweza kutumia mawe kushikizia jina lolote lililoandikwa kwenye karatasi. Kuna namna nyingi.

Matokeo ya mwisho yawe yale ambayo wewe na wanafunzi mna taswira ya juu juu/ kielelezo /ramani ya mahali mnayorithia.

Wewe na wanafunzi wako sasa mko tayari kwa hatua inayofuata. Hii itakuwa ni kuorodhesha na kujadili matatizo au hatari wanazozijua kwa watu au mazingira yenyewe.

3. Uwasilishaji wa tafiti

Kama kazi imefanyika vizuri, wanafunzi watahitaji kuanzisha mradi fulani. Hii inaweza kuwa kutengeneza picha ya kudumu katika ukuta wa shule juu ya kile tunachoweza kupata kutoka mazingira.

4. Kukubaliana na mpango

Umeanza mchakato wa kuongeza ufahamu juu ya mazingira na wanafunzi wamekuwa wakifanya baadhi ya utafiti. Hii itapelekea kuwa na uelewa wa matatizo au changamoto za mazingira.

Tumia muda fulani na wanafunzi wako kujadili matatizo au changamoto za mazingira na njia zinazoweza kutumika kutatua au kukabiliana na changamoto hizo. Shirikisha mawazo yote mbadala. Tumia dakika chache kutoa maoni yako na hisia zako kadili unavyoshirikiana na wanafunzi katika kukubaliana na kile kinachotakiwa kufanywa, na njia mojawapo zinazoweza kutumika. Panga muda kwa kipindi kinachofuata na waombe wanafunzi kuendelea kutafakari kwa muda wao, na hata kuwashirikisha watu wengine majumbani kwao kile wanachofikiria.

5. Kubuni mpango wa utekelezaji

Katika kipindi kinachofuata, mtakuwa mnabadili mawazo yenu kuwa mapendekezo na kutoa maoni ya kujenga juu ya mawazo yaliyotolewa. Hatua hii ni muhimu sana. Zingatia namna mawazo yanavyoboreshwa na changamoto zake. Hakikisha wanafunzi ambao hawaongei wanashirikishwa kikamilifu.

Matokeo ya kipindi hiki yawe ni makubaliano ya mpango yaliyowekwa kimaandishi. Waambie wanafunzi kwamba mpango utawekwa katika utekelezaji.

Kabla hujamaliza, tumia muda kidogo na wanafunzi wako kutathmini mchakato wa kutengeneza mpango wa utekelezaji. Nini kimeenda vizuri? Nini kingesaidia vitu viende vizuri? Ni vipengele vipi vinaweza kuhitaji marekebisho?

6. Utekelezaji

Hatua hii itategemea wanafunzi na aina ya mradi. Jukumu lako litakuwa kuwahamasisha, kuwasifu na kuwasaidia. Utafanya hili kwa kurahisisha njia, kuhakikisha kuwa wapo salama kwa chochote wakifanyacho na kuwapa mrejesho chanya na ushauri mzuri.

Kumbuka kwammba hatua ya utekelezaji wa baadhi ya miradi inaweza kuchukua majuma kadhaa hata miezi lakini unahitaji kuhakikisha kuwa unatunza vizuri kumbukumbu za maendeleo (nini kimetokea) kusudi uweze kutoa ripoti ya maendeleo ya kazi kwa kila hatua.

7. Kutathmini matokeo na ripoti

Ijapokuwa hii inaweza kuonekana ni shughuli ya mwisho, inaweza isiwe hivyo. Mchakato endelevu wa kutathmini maendeleo lazima uwepo. Muda maalumu lazima upangwe kutoa ripoti juu ya namna vitu vinavyoenda na ‘mafanikio’ na ‘matatizo’ ya mradi.

Imenukuliwa kutoka: Umthamo 39, Chuo Kikuu cha Fort Hare, Mradi wa Elimu ya Masafa.