Para 2.2

Er yr holl sôn am 'Jerwsalem newydd', nid oedd pobl Cymru yn byw mewn dinas, ond yn hytrach mewn rhwydwaith o drefi bychan a phentrefi lled-drefol a oedd fel arfer wedi datblygu at ddibenion masnachol neu ddiwydiannol penodol, ac a oedd, i raddau eithaf rhyfeddol, yn rhannu unffurfiaeth a diwylliant trefol digamsyniol. Hanfod y diwylliant hwnnw oedd cyfranogiad torfol gweithwyr diwydiannol, ac i raddau llai eu teuluoedd, mewn rownd lawn o weithgareddau amser hamdden a oedd wedi’u trefnu. Roedd y patrwm wedi ei sefydlu yn y ddau neu dri degawd o dwf economaidd a chyflogau uchel ar ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg, ac a oedd wedi cyrraedd uchafbwynt gwyllt yn y degawd diwethaf cyn y Rhyfel Byd Cyntaf. Roedd yn ddiwylliant lle’r oedd cefnogaeth gref ar gyfer gwasanaethau enwadau crefyddol yn bodoli ochr yn ochr â chyfranogiad dwys a hynod gystadleuol mewn digwyddiadau cerddorol a chwaraeon. Yn anochel, parodd difrod y blynyddoedd rhwng y rhyfeloedd i’r diwylliant golli llawer o'i ddisgleirdeb, ei frys a’i falchder, ond serch hynny, yr oedd wedi hercio ymlaen. Roedd aildrefnu, newid pwyslais a hyd yn oed eiliadau o gyflawniad gwirioneddol. Roedd Cymru wedi dod yn fwy seciwlar; roedd llai o weinidogion a llai o gymunwyr, ac yn gynyddol roedd y corau, y bandiau a’r grwpiau operatig a dramatig amatur hynny a oroesodd neu a oedd newydd eu sefydlu yn cael eu rhedeg yn annibynnol gan bwyllgorau. Yn ogystal, daeth Cymru yn fwy goddefol, gyda llawer yn dewis adloniant neu hamdden fel unigolion yn hytrach na chymryd rhan weithredol mewn gweithgareddau wedi'u trefnu. Y sinema oedd testun brwdfrydedd mawr y cyfnod, ac roedd llawer o arweinwyr crefyddol a gwleidyddol yn synhwyro eu bod wedi colli cenhedlaeth i’r hyn yr oeddent yn ei ystyried fel amsugno difeddwl melodrama estron i raddau helaeth. Rhywbeth a oedd yn peri llawer mwy o bryder oedd y ffaith mai yn anaml y byddai llawer o bobl yn dod allan o'u cartrefi o gwbl, ac os oeddent yn gwneud hynny, dim ond i dreulio amser mewn tafarndai, clybiau a salwnau biliards y byddent yn gwneud hynny. Ychydig iawn o arweinwyr cymdeithasol oedd yn tybio mai difaterwch oedd un o ddrygau mwyaf y Dirwasgiad, ac yr oedd pob gobaith y byddai'r ymrwymiad o'r newydd i fywyd cyhoeddus yr oedd her rhyfel wedi ei ddangos yn caniatáu i'r Cymry fod yn frwdfrydig unwaith eto.