Para 2.3

Cafodd disgwyliadau eu cyflawni, ac yn fuan mewn cyfnod newydd o gyflogaeth lawn a nawdd cymdeithasol, roedd diwylliant traddodiadol Cymru yn symud yn ddidrafferth ar hyd llinellau cyfarwydd. Yr oedd, fel yn y gorffennol, yn eithaf amlwg yn ddiwylliant dosbarth gweithiol, yn seiliedig i raddau helaeth ar yr hyn a wnâi gweithwyr llaw yn eu horiau hamdden. Nid oedd pobl yn meddwl yn nhermau dosbarth yn unig, fodd bynnag, oherwydd roedd y patrwm cyfoethog o hamdden yn gysylltiedig yn llwyr â synnwyr o gymuned leol a Chymreig; ac felly yn naturiol, ymunodd y dosbarthiadau clerigol, proffesiynol a busnes yn y gweithgarwch, gan helpu i arwain gweithgareddau poblogaidd yn aml. Y rhaniad cymdeithasol amlycaf oedd rhwng y rhai a oedd wedi bod mewn ysgol ramadeg a'r rhai nad oedd wedi bod drwy’r system honno, ond nid oedd y gwahaniaeth yn cyfrif am ryw lawer mewn gweithgarwch gyda’r hwyr a thros y Sul. Mewn cymunedau roedd ymdeimlad hynod ddatblygedig o gyfanrwydd y diwylliant a'i ryng-gysylltiadau: yn anaml y byddai unigolion yn wynebu dewisiadau pendant rhwng dau beth. Felly, mewn rhannau helaeth o Gymru, roedd y diwylliant ar hap ac yn ddifeddwl yn ddwyieithog: mewn cartrefi, ysgolion, tafarndai a chapeli, roedd y ddwy iaith yn gymysg. Am resymau cwbl ddilys, gallai’r hanesydd ddymuno gwahaniaethu rhwng sfferau crefyddol a seciwlar gweithgarwch, ond, hyd yn oed yn hyn o beth, nid oedd Kulturkampf dramatig o gwbl. Mor ddiweddar â'r 1950au roedd cecru mewn teuluoedd ynghylch arferion seciwlar yr ifanc, a lansiodd rhai eglwysi ymgyrch i gadw Saboth Cymru yn sanctaidd, yn amddifad o adloniant seciwlar, ond yn gyffredinol roedd y gweithgarwch yn cael ei dderbyn. Ar y lleiaf, roedd rôl cymdeithasu hanfodol yr ysgol Sul a brawdoliaethau pobl ifanc yn cael ei werthfawrogi’n eang. Roedd gan bob cymuned ei chalendr sefydledig o ddigwyddiadau cyhoeddus, ac roedd pobl yn rhydd i ddewis a dethol eu cysylltiadau a'u pleserau. Wrth gwrs, roedd hierarchaeth o barchusrwydd, gyda chrefydd a cherddoriaeth gorawl ar y brig, y dafarn a'r clwb ar y gwaelod, a chwaraeon a'r sinema yn gadarn yn y canol, ond un cliw hanfodol i’r diwylliant oedd y ffordd yr oedd yn meithrin ac yn gwerthfawrogi rhai a allai wneud bob dim. Gallai pobl ifanc a oedd wedi mynd i wylio ffilmiau ddydd Sadwrn ac yna ddawnsio gyda’r nos fynd i'r capel ar y Sul, ac yna yn ystod yr wythnos neilltuo amser ar gyfer y côr, y band, gêm o rygbi a hyd yn oed ychydig o oriau o snwcer.