Para 2.6

Mewn termau cymdeithasol, roedd addysg yn flaenoriaeth bwysig, ac er ei bod yn ymddangos yn rhyfedd, roedd y ffaith honno hefyd yn atal unrhyw angen ar gyfer mentrau diwylliannol. Roedd athrawon wedi cael eu nodi fel adnodd mwyaf y wlad, ac yn ychwanegol at gael disgyblion trwy arholiadau neu i feistroli'r sgiliau angenrheidiol, tybiwyd yn gyffredinol y byddai’n trwytho blas ar y pethau da mewn bywyd, nid lleiaf cerddoriaeth a chwaraeon. Ym mhob man, roedd disgyblion chweched dosbarth ysgolion gramadeg yn cael eu hystyried fel y meibion a’r merched a ffafriwyd, ond roedd problem yr holl ddisgyblion hynny a adawodd yr ysgol yn bymtheg oed yn parhau, am na ellid disgwyl iddyn nhw raddio yn awtomatig ac yn syth i fod yn aelodau o gorau a thimau. Yr ateb oedd ysgol - neu glybiau ieuenctid mewn canghennau YMCA, a’r gobaith oedd y byddai’n mwynhau rhywfaint o lwyddiant enfawr Urdd Gobaith Cymru, a oedd ers y 1920au wedi bod yn gweithredu ochr yn ochr â'r capeli yn cynnal diddordebau diwylliannol siaradwyr Cymraeg. Byddai’r clybiau ieuenctid hyn a drefnwyd gan yr awdurdod lleol yn mwynhau llwyddiant arbennig o ran rhedeg timau chwaraeon, ac i raddau llai, clybiau drama (gweler gyrfa Richard Burton), ond dim ond un llinyn oedden nhw mewn trefn lle’r oedd y sinema a'r neuadd ddawnsio yn ymddangos yn ddewisiadau mwy deniadol. Serch hynny, roedd athrawon ac arweinwyr ieuenctid yn hanfodol yn y diwylliant hwn. Nhw oedd yn meithrin doniau, ond yn gweld eu myfyrwyr mwyaf llwyddiannus yn mudo i Loegr; yn y cyfamser, roedden nhw’n chwarae rôl hanfodol yn sicrhau fod cymaint ag yr oedd modd o’r bobl ifanc hynny a arhosodd yn y gymuned yn parhau â’u brwdfrydedd pan ddeuent yn oedolion. Daeth gweithredwyr yn gyfrifoldeb pwyllgorau lleol ac, yn arbennig, pob ysgrifennydd er anrhydedd, arweinydd a hyfforddwr a oedd yn rhedeg diwylliant poblogaidd Cymru mewn gwirionedd. Fel y mae’r awduron Gwyn Thomas ac Alun Richards wedi cofnodi’n gofiadwy, y swyddogion hyn a etholwyd yn lleol oedd bendith a melltith y diwylliant. Roedd llawer ohonynt yn fodlon arwain a disgyblu brwdfrydedd poblogaidd yn unig; fe wnaeth lleiafrif, gan synhwyro cymeriad y diwylliant yn geidwadol ac amatur ei hanfod, ymuno â beirniaid ac academyddion wrth alw am repertoire ehangach, safonau uwch a mwy o uchelgais. Ar y pryd, roedd cynefindra a llwyddiant, law yn llaw â phoblogrwydd llwyr y calendr hirhoedlog o ornestau lleol, teithiau blynyddol, eisteddfodau, cyfarfodydd chwarterol, Messiah a Showboat yn atal diwygio.