Uned 7 Edward I a choncwest Cymru yn yr Oesoedd Canol

Rhagair (Matthew Griffiths)

Mae’r bennod hon yn wahanol i’r lleill gan ei bod yn dod â dau draethawd at ei gilydd, yn hytrach na chanolbwyntio ar un. Dewiswyd ‘Crown and communities: collaboration and conflict’, gan A .D. Carr, oherwydd ei fod yn rhoi gwell dealltwriaeth o’r ffordd y mae Rees Davies yn ymdrin â choncwest Edward 1 yn ‘Edward I and Wales’.

Mae traethawd Davies yn gyflwyniad i’r gyfrol ‘Welsh History and it's Sources’ Edward I and Wales ac ni cheir casgliad o ffynonellau ategol. Yn gyffredinol mae’r llyfr yn edrych ar wleidyddiaeth y drydedd ganrif ar ddeg yng Nghymru, ar lwyddiant a methiant Llywelyn ap Gruffydd, neu Llywelyn ein Llyw Olaf, i wireddu ei amcanion, ac ar gymdeithas, llywodraeth a’r eglwys yn ystod ac ar ôl concwest 1282-3.

Yn y traethawd hwn mae Davies yn mynegi safbwynt penodol iawn ynglŷn â natur a chanlyniadau concwest Edward 1 ar ‘dywysogaeth’ Llywelyn ap Gruffydd a goblygiadau hynny i’r Cymry ar y pryd ac wedi hynny. Mae’n disgrifio’r goncwest fel trychineb ‘cenedlaethol’ a Chymru’r bedwaredd ganrif ar bymtheg fel cymdeithas drefedigaethol llawn tensiynau a arweiniodd at wrthryfel ‘cenedlaethol’ dan arweiniad Owain Glyndŵr yn 1400. Tua diwedd y traethawd mae’n cyfeirio at y problemau y mae haneswyr yn eu hwynebu wrth astudio achosion a chanlyniadau’r goncwest.

Hyd ei farwolaeth yn 2005, heb os Davies oedd yr hanesydd mwyaf blaenllaw ar hanes Cymru yn yr Oesoedd Canol. Edrychodd ar Gymru a’i hanes mewn cyd-destun eang, gan roi sylw cynyddol i hanes cymharol pobl archipelago Prydain. Cafodd ei fagu ar fferm fynydd ym Meirionnydd ym mhen uchaf dyffryn Dyfrdwy, sef Edeyrnion yn y Canol Oesoedd, ac ar ôl astudio yn Llundain, bu’n darlithio ac ymchwilio yn Abertawe, Coleg y Brifysgol Llundain ac Aberystwyth cyn cael ei wneud yn gymrawd yng Ngholeg All Souls a chael Cadair Chichele mewn Hanes Canoloesol yn Rhydychen.

Ymysg ei brif weithiau mae Lordship and Society in the March of Wales 1282-1400 (1978), Conquest, Coexistence and Change: Wales 1063-1415 (1987), The Revolt of Owain Glyn Dŵr (1995) a The First English Empire (2000). Yn ‘Colonial Wales’ (1974) ceir dehongliad cyffredinol o Gymru yn y blynyddoedd wedi’r goncwest, a cheir ei safbwynt ehangach am Iwerddon, Cymru a’r Alban a’r gwrthdaro rhyngddynt a’r Normaniaid a’r Saeson yn Domination and Conquest: The Experience of Ireland, Scotland and Wales 1100-1300 (1991). Fodd bynnag, rhaid gosod gwaith Davies yng nghyd-destun corff ehangach o destunau arbennig yn y cyfnod diweddar ar Gymru yn y Canol Oesoedd, er enghraifft gwaith J. Beverley Smith, Llinos Beverley Smith, David Stephenson ac yn fwy diweddar, Huw Pryce. Mae hyn yn cynnwys gwaith nodedig ar y drydedd ganrif ar ddeg a natur uchelgeisiau’r ddau Llywelyn - er enghraifft, The Governance of Gwynedd (1984) gan Stephenson a gwaith J. Beverley Smith,Llywelyn ap Gruffydd: Tywysog Cymru (1986,a gyhoeddwyd yn Saesneg yn 1998 fel Llywelyn ap Gruffydd: Prince of Wales), dwy gyfrol a ragflaenodd ac a ddylanwadodd ar yr hyn sydd gan Davies i’w ddweud yn ei draethawd o 1988 sydd wedi’i ailargraffu yma.

Mae gwaith Davies wedi ei nodweddu gan y sylw manwl a rydd i’w ffynonellau ymchwil ac ymdeimlad o bersbectif Ewropeaidd ehangach y dylid gosod hanes y Cymry, y Gwyddelod a’r Albanwyr ynddo. Roedd yn un o’r ysgolheigion hynny a ddatblygodd hanes ‘Prydain’ o’r newydd gan dorri’n rhydd o’r ffordd gul o feddwl am Brydain. Gellir dadlau bod hyn wedi deillio o’r drafodaeth a geir ar y gymdeithas gymysgryw a’r diwylliant yn ardaloedd y Mers yng Nghymru, a’r ffordd yr arweiniodd hyn yn anorfod at ofyn cwestiynau am hunaniaeth, hil, ac arglwyddiaeth mewn cyd-destun ehangach. Fel yr awgrymodd yr Athro Robert J.W. Evans yn ei anerchiad yn ystod y gwasanaeth coffa i Davies (2005), mae’n debyg i’r ymagwedd hon gan ei dylanwadu gan ei ymdeimlad o hunaniaeth leol â’i gwmwd cynhenid, Edeyrnion - ‘gwlad Glyndŵr’ - a’r gwrthdaro rhwng diwylliant a gwleidyddiaeth yn yr ardal honno. Mae’r traethawd yn perthyn i ganol gyrfa Davies, ar adeg pan oedd wedi cwblhau ei brif waith ar Gymru (ar wahân i’w lyfr mwy diweddar ar Glyndŵr) ac yn paratoi ei fonograff ‘Prydeinig’ cyntaf. Fodd bynnag, mae’r darlun a beintiodd o natur ymosodol a gormesol Coron Lloegr a’r profiad ‘trefedigaethol’ a ddaeth i ran y Cymry ar ôl y goncwest yn rhan o'i waith diweddarach ar y berthynas rhwng y Goron honno a phobl y gwledydd Celtaidd.

Pan gyhoeddwyd ei draethawd yn wreiddiol, roedd yr Athro A.D. (Antony) Carr yn uwch ddarlithydd ac yn Bennaeth Adran Hanes Cymru yng Ngholeg Prifysgol Gogledd Cymru, Bangor, fel y’i gelwid ar y pryd. Ar ôl ymddeol, derbyniodd gymrodyddiaeth ymchwil anrhydeddus mewn hanes ym Mangor. Mae Carr yn adnabyddus am ei waith Medieval Wales (1995), sy’n cael ei gydnabod fel cyflwyniad gofalus a chytbwys i’r pwnc, gan osod Cymru yn ei chyd-destun ehangach, ac am ei astudiaeth fer (1991) ar Owain Lawgoch (neu Yvainde Galles), disgynnydd i un o frodyr Llywelyn ap Gruffydd a arweiniodd hurfilwyr Cymru ym myddin Ffrainc yn y 1370au, ac a hawliodd deitl tywysog Cymru cyn cael ei ddienyddio gan leiddiad hur o Sais yn 1378. Mae’n arbenigo yn hanes Ynys Môn a gogledd-orllewin Cymru.

Mae traethawd Carr yn canolbwyntio ar ymateb cymunedau Cymru i’r amodau ar ôl concwest 1292, gan bwysleisio parhad y gymdeithas Gymraeg frodorol a’i harweinyddiaeth. Mae wedi awgrymu mewn ffynonellau eraill bod yr uchelwyr hyn a oedd yn ddisgynyddion i uchelwyr Cymraeg y drydedd ganrif ar ddeg, yn barod i gydweithredu ag awdurdod uwch, boed yn Gymry neu’n Saeson, ar yr amod nad oedd hynny’n bygwth eu rheolaeth leol. Mae’n awgrymu safbwynt gwahanol ar y gymdeithas a labelwyd gan Davies fel ‘Cymru drefedigaethol’, gan awgrymu na ddaeth y tensiynau rhwng y Cymry a’r Saeson yn beryglus nes i’r uchelwyr ystyried eu bod yn cael eu sarhau gan swyddogion Edward III yn ddiweddarach yn y bedwaredd ganrif ar ddeg.