Para 7.14

Mae gwahaniaeth barn i’w ddisgwyl: wedi’r cyfan, mae 1282, fel 1536, yn sicr o fod yn ddyddiad y mae Cymry gwladgarol yn cofio’r gorffennol, fel y mae 1789 i Ffrancwyr. Ond mae gwahaniaeth barn nid yn unig yn deillio o agweddau ac argyhoeddiadau cenedlaethol, ddoe a heddiw (fel y mae unrhyw wahaniaethau’n deillio o safbwyntiau gwleidyddol neu ideolegol); mae hefyd yn bosibl iddynt ffurfio, neu gael eu hamlygu, gan ffyrdd gwahanol o ddehongli’r dystiolaeth hanesyddol ei hun. Crybwyllir yma ddwy enghraifft o wahanol ddehongliadau, y ddwy’n deillio o waith ysgolheigaidd diweddar. Mae’r gyntaf yn gysylltiedig â chymeriad a chymhelliant y ddau brif arweinydd, Llywelyn ap Gruffudd ac Edward I. Mae’r ddau wedi cael sylw sylweddol gan haneswyr yn ddiweddar ac nid ymdeimlad cenedlaethol yw’r ffactor sy’n gyfrifol am y gwahaniaeth barn wrth groniclo yn y naill achos na’r llall. Felly, haneswyr Cymry, nid Lloegr, sydd wedi cwestiynau ymddygiad a chymhellion Llywelyn yn ddiweddar, gan ei gyhuddo o ymddwyn yn ormesol tuag at ei bobl a’i gyd-Gymry a reolai’r wlad gydag ef, o fod yn oruchelgeisiol, neu anghyfrifol ac ystyfnig, ac o faglu ei ffordd i drychineb. Mewn gair, ai Llywelyn ei hun oedd yn bennaf gyfrifol am ddymchwel ei dywysogaeth ei hun? Serch hynny, bwriwyd cryn amheuaeth ar gymeriad a chymhelliant Edward I, yn gyffredinol ac yn benodol o safbwynt Cymru. O edrych yn fanylach nid yw ei fwriadau didwyll yn argyhoeddi; mae ei bolisïau wedi eu beirniadu ar sail eu ‘masterfulness’, ‘moral shabbiness’ a ‘double dealing’; tra bod ei ymyrraeth yng Nghymru a’r Alban wedi ei alw’n ‘a burst of imperialist activity’. Nid oes gan haneswyr allwedd i galonnau na chymhellion dynion; ond fel y mae’r dehongliadau diweddar hyn o gymeriadau ac ymddygiad Llywelyn ac Edward yn eu hawgrymu, rhaid ceisio canfod beth a’u cymhellodd a thrwy wneud hynny, herio’r dehongliadau hanesyddol sydd eisoes yn bodoli.