Para 7.7

Fodd bynnag, nid uchelgais y tywysogion oedd i gyfri am yr ymdeimlad cynyddol o’r posibilrwydd o greu Cymru unedig; roedd hefyd yn deillio o ymwybyddiaeth ddyfnach o genedligrwydd cyffredin yng Nghymru ei hun. Roedd yr ymwybyddiaeth hon yn cael ei hadlewyrchu yn agwedd negyddol y Cymry a’u casineb tuag at y Saeson a’r ymsefydlwyr o Loegr, yr 'estrongened l anghyfiaith’ fel y cyfeiriwyd ati’n ddilornus gan un bardd. Roedd dogfennau swyddogol hyd yn oed yn datgan bod 'the peoples of England and Wales have been at loggerheads for a long time'; hynny yw, ystyrid bod y tensiwn rhyngddynt yn genedlaethol ac eang, nid o ganlyniad i ddiffyg cyfaddawdu rhwng tywysogion unigol. Roedd dimensiwn cadarnhaol hefyd yn perthyn i falchder cenedlaethol ac ymdeimlad o hunaniaeth fel pobl ar wahân: roedd y Cymry’n llawenhau yn eu ‘rhyddid’ (fel y gwnaeth yr Albanwyr yn ddiweddarach), eu harferion, eu hiaith ac yn anad dim, eu cyfraith. Ar noswyl y gyflafan yn Rhagfyr 1282 bu i un o’u llefarwyr ddatgan yn herfeiddiol na fyddai’r Cymry byth yn ‘do homage to a stranger with whose language, custom and laws are unfamiliar’. Mae’n ddatganiad y gellir ei osod ochr yn ochr â’r Gwrthdystiad Gwyddelig yn 1317 a Datganiad Arbroath yn yr Alban yn 1320 fel un o’r datganiadau mwyaf urddasol a huawdl o hunan-benderfyniad cenedl yn y Canol Oesoedd. Nid geiriau’n unig oedd y rhain chwaith. Roedd nifer o Gymry wedi ymladd ym myddinoedd Edward I yn 1282-3 fel yr oeddent wedi ei wneud ym myddinoedd brenhinoedd ac arglwyddi eraill o Loegr o fewn a heb Gymru am genedlaethau; ond yr hyn sy’n wirioneddol ryfeddol yw lefel y gefnogaeth - yn ddaearyddol, cymdeithasol a rhanbarthol - a gafodd ei hamlygu yng ngwrthryfel mawr 1282. Cyfeiriodd un hanesydd nodedig ato fel ‘wide-spread popular rising of the Welsh’; roedd y methiant felly’n fethiant cenedlaethol.