Para 7.9

Yn ddiweddarach yn y flwyddyn aeth Edward I ei hun ar daith fuddugoliaethus trwy Gymru, gan adael Caer ddiwedd Medi a chyrraedd Cas-gwent ar 17 Rhagfyr. Nid bwriad Edward oedd mynd ar groesgad foesol ond yn hytrach, dangos i bawb - Arglwyddi’r Mers yn ogystal â’r Cymry brodorol - fod hon yn fuddugoliaeth lwyr ac nad oedd unrhyw fygythiad i’w awdurdod mewn unrhyw ran o Gymru. Roedd eisoes wedi cymryd nifer o gamau sylweddol i gyfleu’r neges honno’n glir. Gwahoddodd farchogion o Ewrop a Lloegr i ddathlu ei fuddugoliaeth fawr yn Nefyn, un o hoff gartrefi tywysogion Gwynedd, yng Ngorffennaf 1284; meddiannodd neu dymchwelodd neuaddau Llywelyn; hefyd cymerodd symbolau mwyaf gwerthfawr a phwerus annibyniaeth tywysogion Cymru - coron Llywelyn, matrics ei sêl, gem neu goron Arthur ac, uwchlaw popeth, y crair mwyaf gwerthfawr yng Nghymru, sef darn o’r Groes Naid (yn union fel y cymerodd y Stone of Scone o’r Alban yn 1296). Yn Statud Cymru cysylltodd y tiroedd a goncrwyd yng Nghymru â’i goron, er na integreiddiwyd hwy’n llawn â chorff y wladwriaeth Seisnig; yr un pryd newidiodd statws y wlad o ‘dywysogaeth’ i ‘dir’ (terra). Gweithredoedd oedd y rhain gan frenin oedd â’i fryd ar ddinistrio hunaniaeth Cymru. O hyn ymlaen roedd gagendor wedi ei agor yn swyddogol yn hanes Cymru rhwng y cyfnod ‘cyn’ ac ‘ar ôl’ ‘our peace proclaimed in Wales’, fel y dywedir yn y dogfennau brenhinol. Yn yr ystyr hwnnw roedd concwest Edward I yr un mor derfynol, cyflawn, di-droi’n ôl a thrawmatig â’r goncwest Normanaidd.