Hanes anthem genedlaethol Cymru

Dysgwch fwy am gyrsiau cerddoriaeth Y Brifysgol Agored. 

Pryd mae cân yn troi yn anthem genedlaethol? Ysgrifennwyd rhai i’r diben hwnnw (Ffrainc), tra bod eraill wedi eu mabwysiadu (Yr Alban). Mae nifer ar ffurf gweddi neu ddeisyfiad (Lloegr), tra bod eraill yn alwad i ryfel (Iwerddon), ond y faled wledig ‘Glan Rhondda’ a esblygodd i fod yn gân genedlaethol Cymru.

Y copi hysbys cyntaf o ‘Hen Wlad fy Nhadau’ yn llaw’r cyfansoddwr. ‘Glan Rhondda’ yw’r teitl ac fe’i cyflwynir fel alaw sengl (heb harmoni na chyfeiliant) gyda geiriau. Ysgrifennwyd yr ail a’r trydydd pennill nad ydynt yn cael eu perfformio’n aml ar waelod y dudalen. (Llun: Llyfrgell Genedlaethol Cymru)

Cynyddodd y momentwm i gyrraedd y statws hwnnw yn sgil cyfres o ddigwyddiadau rhyfeddol a ddatblygodd yn ystod Mawrth 1884. Ar ddiwedd cinio Dydd Gŵyl Dewi yng ngholeg newydd Prifysgol De Cymru a Sir Fynwy, safodd myfyrwyr ac aelodau staff ar eu traed i ganu cân y daethpwyd i’w hadnabod wrth ei geiriau agoriadol: ‘Hen wlad fy nhadau’. Cafodd ei hysgrifennu yn 1856 gan y tad a’r mab Evan a James James o Bontypridd fel gwrogaeth ramantus i etifeddiaeth Cymru: ei beirdd, cerddorion a’i hiaith. Nodwedd hynod yw’r saib yn y canol ar gyfer y gytgan deimladwy ‘Gwlad! Gwlad!’

Digon cyffredin oedd yr adroddiad am y cinio Dydd Gŵyl Dewi gan wasg Caerdydd, ond ysgogodd lythyr yn y South Wales Daily Post oddi wrth Frederick Atkins, organydd o Gaerdydd, a anwyd yn Lloegr ac a addysgwyd yn Rhydychen, a fabwysiadodd y teitl ‘Professor of Music’. Honnodd nad oedd ‘Hen Wlad fy Nhadau’ yn Gymreig o gwbl, ond yn fersiwn llên-ladrad o gân werin a ddyrchafwyd  gan y cyfansoddwr Thomas Dibdin: ffugiad ‘nodyn am nodyn’ ydoedd a geiriau terfysglyd, cenedlaetholgar Cymraeg wedi eu hychwanegu. Cynyddu’n sydyn wnaeth yr ohebiaeth a ddilynodd. Tyngodd James James i’w gwreiddioldeb, ymgynghorwyd ag arbenigwyr a thaniwyd tymer. Roedd gan Atkins hanes ac agwedd – gwyntyllai ei deimladau gwrth-Gymreig yn aml; ond cyffyrddodd yr ymyrraeth yma â’r nerf boblogaidd.

Roedd yn stori wych ac roedd golygyddion papurau newydd wrth eu boddau’n gweld cynnydd yn eu ffigyrau cylchrediad, ond mae gan bob stori oes silff a daeth pen ar hon yn y Western Mail gyda’r cyhoeddiad fod ymgynghori i fod â’r awdurdod pennaf; ymhellach, roedd hynny i ddigwydd ‘drwy delegram!’. Griffith Rhys Jones (1834-97) a adnabuwyd gan bawb fel Caradog oedd yr ‘awdurdod’. Yn gyn ôf o Drecynon ac yn gerddor gwych, daeth yn arwr cenedlaethol fel arweinydd y Côr Mawr oedd yn cynnwys 450 o leisiau o bob rhan o dde Cymru yn ystod hafau 1872 a 1873 er mwyn cystadlu yn y Palas Crisial. Daeth y côr i’r brig ddwywaith yn olynol, gan greu argraff gref ar gynulleidfaoedd Llundain. Dyma’r tro cyntaf i Gymru gael ei chynrychioli’n boblogaidd mewn unrhyw ddigwyddiad cystadleuol, felly roedd y ddwy fuddugoliaeth o bwysigrydd cenedlaethol. Roedd llawer yn ystyried hynny fel dilysiad o’r honiad chwedlonol mai Cymru oed ‘gwlad y gân’.