Sut mae penodi Prif Weinidog newydd i Gymru

Dysgwch fwy am gyrsiau a chymwysterau Gwleidyddiaeth Y Brifysgol Agored.

Ers dechrau’r broses ddatganoli 25 mlynedd yn ôl, arweinydd y Blaid Lafur yng Nghymru sydd bob amser wedi bod yn Brif Weinidog Cymru.

A gan fod Llywodraeth Cymru erioed wedi cael ei harwain gan unrhyw blaid heb law am Lafur (er fod pleidiau eraill wedi rhannu grym mewn clymbleidiau neu ffurfiau eraill o gydweithredu), nid yw Cymru erioed wedi newid ei Phrif Weinidog – sef pennaeth Llywodraeth Cymru – yn syth ar ôl etholiad.

Yn hytrach, mae prif weinidogion bob amser wedi newid yng nghanol eu tymor, neu mewn geiriau eraill, rhwng etholiadau.

Fel arfer, mae newid yn swyddfa’r Prif Weinidog wedi digwydd yn dilyn cyhoeddiad y deiliad cynt ei fod yn bwriadu ymddiswyddo. Yn dilyn y cyhoeddiad hwnnw, byddai plaid y deiliad wedi mynd trwy ei phroses ei hun o ethol ei harweinydd newydd.

Unwaith fod enw arweinydd newydd y blaid honno yn hysbys, gall y broses ffurfiol o enwebu Prif Weinidog newydd Cymru ddechrau.

Yn ystod wythnos y newid, byddai’r deiliad presennol fel arfer yn arwain cyfarfod olaf o’r Cabinet ac yn cymryd rhan mewn un sesiwn olaf o Gwestiynau i’r Prif Weinidog yn Siambr y Senedd.

Byddai cyfle hefyd i’r Prif Weinidog sydd ar fin ymddiswyddo wneud datganiad. Yn ystod y datganiad, efallai y byddai’r Prif Weinidog yn adlewyrchu ar rai o’i lwyddiannau yn y swydd, rhoi diolch i’r sawl a’i gefnogodd, ac yn derbyn dymuniadau gorau gan arweinwyr y pleidiau eraill.

Er enghraifft, pan ymddiswyddodd Mark Drakeford fel Prif Weinidog yn 2024, siaradodd am nifer o ddigwyddiadau gwleidyddol – a phersonol – o’r blynyddoedd cynt, gan gynnwys pandemig COVID-19, ac yn ogystal rhannodd nifer o straeon hwylus am ei amser mewn gwasanaeth cyhoeddus. Derbyniodd gymeradwyaeth sefyll gan bob un o’r bedair plaid yn y Senedd.

Yn nes ymlaen, fel arfer ar yr un diwrnod, byddai’r Prif Weinidog yn cyflwyno llythyr ymddiswyddo ffurfiol i’r Brenin, a byddai’r Brenin yn derbyn.

Yn dilyn eu ymddiswyddiad, bydd gan y Senedd 28 diwrnod i enwebu olynydd, er yn ymarferol mae hyn yn digwydd yn gynt o lawer.

Unwaith y bydd y Senedd wedi cael gwybod [i] am ymddiswyddiad y Prif Weinidog, bydd y Llywydd, sy’n llywyddu dros drafodion y Senedd ac sy’n cyfateb i Lefarydd Tŷ’r Cyffredin, yn gwahodd enwebiadau ar gyfer swydd Prif Weinidog Cymru.

Mae hyn yn wahanol i sut mae pethau'n gweithio yn San Steffan. Yno, nid oes angen enwebu Prif Weinidog y DU. Maent yn cael eu penodi gan y Brenin dan yr Uchelfraint Frenhinol ar y sail eu bod yn arwain y blaid neu'r grŵp a all ennyn hyder Tŷ'r Cyffredin.

Yng Nghymru, mewn egwyddor, gallai unrhyw Aelod o’r Senedd gael ei enwebu i fod yn Brif Weinidog [ii]. Yn ymarferol, fodd bynnag, oherwydd bod yn rhaid i enwebai'r Senedd gael mwyafrif syml o gefnogaeth, hwn fyddai fel arfer (ac mae bob amser wedi bod) arweinydd y grŵp gwleidyddol mwyaf yn y Senedd, h.y. Llafur.

Fodd bynnag, mae'n bosibl y bydd enwau eraill yn cael eu rhoi gerbron. Er enghraifft, gallai un neu fwy o’r pleidiau eraill yn y Senedd gyflwyno enwau eu harweinwyr hwythau. Mae gwneud hyn yn symbolaidd i raddau helaeth, efallai fel neges i'r blaid lywodraethol neu i geisio ennill consesiynau polisi gan Lywodraeth Cymru. Mae wedi digwydd ychydig o weithiau, ond nid bob tro.

Ond weithiau, gall symbolaeth ddod yn agos at ddigwydd mewn gwirionedd . Yn dilyn etholiad 2016, pan enillodd Llafur 29 o seddi, enwebodd Plaid Cymru eu harweinydd Leanne Wood ar gyfer swydd Prif Weinidog Cymru.

Pleidleisiodd y 29 aelod o grwpiau Plaid Cymru, y Ceidwadwyr Cymreig, a UKIP dros Wood, gyda Carwyn Jones hefyd yn derbyn 29 pleidlais gan Lafur a'r Democrat Rhyddfrydol Kirsty Williams. Parhaodd y bleidlais gyfartal am wythnos cyn i Lafur a Phlaid Cymru gytuno y caiff Llafur ffurfio llywodraeth leiafrifol.

Pe bai senario o’r fath yn codi eto yn y dyfodol, byddai’r broses yr un fath ag yn 2016. Yn syml, byddai’n rhaid i’r Senedd bleidleisio nes bod un enw wedi sicrhau mwyafrif syml o gefnogaeth. Efallai y bydd angen iddynt fynd trwy sawl rownd o bleidleisio hyd nes y cyflawnir hyn.

Os na ellir gwneud enwebiad o fewn 28 diwrnod, bydd etholiad newydd i'r Senedd yn dilyn, felly yn gyffredinol mae'n syniad da gwneud enwebiad.

Gan dybio na fydd hynny’n y tro hwn, unwaith y bydd gan un person fwyafrif syml o gefnogaeth, daw’r person hwnnw yn enwebai’r Senedd ar gyfer swydd y Prif Weinidog, a bydd yn annerch Aelodau’r Senedd am y tro cyntaf fel y darpar-Brif Weinidog.

Yna, bydd y Llywydd yn ysgrifennu at y Brenin i’w hysbysu o enw enwebai’r Senedd [iii]. Yn fuan wedyn, bydd y Brenin yn penodi’r Prif Weinidog newydd yn ffurfiol drwy ddogfen a elwir yn Warant Frenhinol. Bydd y Prif Weinidog yn dod yn Geidwad y Sêl Gymreig ar yr un pryd [iv].

Unwaith bo’r Llywydd wedi hysbysu Llywodraeth Cymru o gymeradwyaeth y Brenin, bydd y Prif Weinidog newydd yn cymryd rhan mewn seremoni syml, sydd fel arfer yn digwydd naill ai ym mhencadlys Llywodraeth Cymru ym Mharc Cathays neu yn ei swyddfeydd ym Mae Caerdydd, lle bydd yn cymryd y Llw Swyddogol neu’n gwneud y Cadarnhad cyfatebol gerbron barnwr [v].

Yna mae'r gwaith o lywodraethu yn dechrau. Bydd y Prif Weinidog yn enwi gweinidogion ar gyfer cymeradwyaeth y Brenin, a bydd Llywodraeth newydd Cymru yn dechrau ar ei gwaith.

Yn ystod y dyddiau a'r wythnosau dilynol, bydd y Prif Weinidog hefyd yn cael ei dyngu’n aelod o'r Cyfrin Gyngor, os nad eisoes yn aelod.