Nyenzo-rejea ya 1: Matini kuhusu takataka

 Nyenzo-rejea ya mwalimu kwa ajili kupanga au kurekebisha ili kutumia na wanafunzi

Takataka

Takataka ni aina ya vitu vilivyoachwa au mabaki ya vitu visivyofaa ambavyo watu hawaviweki mahali pake, kama vile kwenye pipa la takataka. Watu ambao wanadondosha takataka kama vile ganda la tunda au kopo tupu kwenye udongo wana hatia ya kuchafua mazingira. Wakati mwingine tunawaita watu hawa “wadudu waharibifu”.

Takataka hazitokei tu

Watu ndio wanaohusika na takataka. Takataka kama kipande cha karatasi inayofungia chokoleti, si takataka kama kitatupwa katika pipa la takataka. Kinakuwa takataka kama kitatupwa ovyo kwenye ardhi, anakiacha

kikielea kwenye ardhi ambapo amekuwa akikaa au anakitupa nje ya dirisha.

Takataka zinaweza kuleta madhara kwa watu

Glasi zilizovunjika na vipande vya mabati vyenye ncha kali ambavyo vimeachwa katika sehemu ambazo watu wanapita- na hasa watoto wadogo wanapochezea- vinaweza kuwakata. Sehemu hizi zilizokatwa zinaweza kuleta maambukizo ya hatari. Takataka za matunda na mboga kuna wakati huteleza na kama watu wakizikanyaga wanaweza kuanguka na kuvunja mguu au mkono. Takataka zinaweza kuleteleza ajali barabarani wakati madereva wanapotaka kuendesha magari yao au malori kuepuka vifaa vyenye ncha kali vinavyoweza kupasua matairi ya magari yao. Mifuko ya plastiki na vipande vya mbao hupeperuka mbele ya kioo cha mbele cha gari na huzuia madereva kuona vizuri.

Takataka zinaweza kuwa hatari kwa wanyama na ndege

Vipande vya glasi na makopo vinaweza kukata miguu au midomo ya wanyama wafugwao au wa porini wakati wakiwa machungani. Nyavu za nailoni za kuvulia zinazotupwa ardhini au kwenye maji zinaweza kusokota midomo au miguu ya ndege na zinaweza kusababisha vifo vyao kwa sababu hawawezi kutembea au kula. Wanyama wa baharini, kama vile sili na papa, wanaweza kunaswa katika nyavu chakavu za kuvulia. Kama hawakujinasua watakufa.

Hatari za plastiki

Takataka za plastiki zinaleta matatizo kwa samaki, ndege na watu. Katika mito na baharini, zinaweza kuleta madhara kwa samaki kwa sababu wanaweza kukanaswa na kushindwa kutoka. Takataka zilizoko ufukoni mwa bahari zimesababisha vifo vya shakwe wa baharini. Hata mifuko ya plastiki, ambayo huwekwa mboga na matunda, inaweza kuwa hatari kwa ndege. Ndege hawa huingia ndani yake na wanashindwa kupata njia ya kujitoa kwa kuwa plastiki ni ngumu. Vipande vya plastiki au mifuko ya plastiki inaweza kujipenyeza kwenye injini za boti na zinaweza kusababisha injini kutofanya kazi.

Kama tunataka kuweka nchi yetu katika hali ya usafi na inayopendeza na kuwalinda watu wetu na wanyama, lazima tuache kutupa takataka ovyo. Si vigumu kutupa kopo, chupa, mfuko wa plastiki au kipande cha karatasi kwenye pipa la takataka badala ya kuvitupa ardhini.

Kazi za uandishi kuhusu Takataka

Orodhesha aina saba za takataka zinazotajwa katika makala (kujibu swali hili kwa uhakika wanafunzi wanahitaji kutafuta taarifa katika aya mbalimbali, kwa hiyo wanapaswa kusoma kwa makini).

Fafanua maana ya takataka. (wanafunzi wanaweza kunakili jawabu kutoka katika aya ya kwanza ya matini bila kujua maana ya neno hilo lakini swali linalofuata linaweza kukusaidia kujua welewa wao kwa sababu unawataka watumie neno au maneno kutoka kwenye lugha wanazozifahamu - kwa wanafunzi lugha yao ya awali.)

Ni neno lipi (au maneno yapi) yanayotumika kwa neno takataka katika lugha nyinginezo unazozijua.

Orodhesha aina tatu za takataka ambazo zina madhara kwa ndege. (Ndege wametajwa mara nyingi katika aya, sio tu katika aya yenye kichwa cha habari kinachoelezea ndege. Wanafunzi wanahitaji kutafuta kila rejeo kuhusu ndege na hivyo kuhusisha tofauti hii na tofauti mbalimbali za takataka na matatizo yayosababishwa na takataka hizo.

Kwa maneno yako mwenyewe fafanua njia tatu ambazo watu wanaweza kudhurika nazo. (Wanafunzi watumie vichwa vidogo kuwaelekeza na wajaribu kuelezea maudhui ya aya katika maneno yao wenyewe badala ya kunakili kutoka katika aya. Hii itakusaidia kung’amua kama wameelewa walichosoma).

Unakubaliana na mwandishi kuwa si vigumu kutupa takataka katika pipa la takataka? Toa sababu za jibu lako. (Hili ni swali linalohitaji maoni ya wanafunzi binafsi kutafakari na kuelezea maoni yao).

Pendekeza kinachoweza kufanywa kuhusu mazao ya takataka kama vile vichupa, karatasi, plastiki, maganda ya matunda na mboga mboga (hili nalo ni swali linalohitaji majibu binafsi na linahimiza majadiliano darasani kuhusu mada za mzunguko wa mazingira).

Zingatia kuwa majibu ya swali la 1 mpaka la 5 yanahitaji wanafunzi wasome matini kwa uangalifu wakati swali la 6 hadi la 7 yanawahitaji kutumia maoni yao.

Majibu ya kazi za kuandika

Maganda ya matunda na mbogmboga, vichupa, makopo, plastiki, neti za kuvulia, makaratasi, vipande vya mbao.

Takataka ni vitu visivyohitajika ambavyo watu hawaviweki katika mahali pake panapohitajiwa (kama vile katika pipa la takataka).

Maneno yatokanayo na lugha zinazotumika darasani mwako.

Nyavu za nailoni za kuvulia, mifuko ya plastiki, vikapu vya kusuka na mifuko ya matunda.

Watu wanaweza kujikata kutokana na chupa zilizovunjika au makopo yenye ncha kali. Watu wanaweza kuteleza kutokana na takataka za matunda na mbogamboga na wanaweza kuvunja mikono au miguu. Watu wanaweza kupata ajali za barabarani wakati madereva wakitaka kukwepa takataka barabarani au ikiwa hawawezi kuona kwa sababu ya takataka zilizopeperushwa katika kioo cha mbele cha gari. Watu wanaosafiri baharini na boti wanaweza wasifike salama nchi kavu kama injini ya boti imeharibiwa na palastiki. (Njia nne zimeelezwa hapa.) Hili ni swali ambalo wanafunzi wahimizwe kutoa maoni mbalimbali. Kwa mfano, haiwezekani kuweka takataka katika pipa la takataka kama hakuna mapipa hayo katika uwanja wa shule au mitaani.

Kazi zinakupa wewe na wanafunzi nafasi ya kujadili njia mbalimbali za kutumia tena bidhaa ambazo zinakuwa takataka. Kwa mfano, maganda ya mbogamboga na matunda yanaweza kufanywa lundo la mbolea au kuwekwa moja kwa moja katika udongo shambani ili kurutubisha udongo. Plastiki zinaweza kusukwa katika mikeka au mazulia. Katika baadhi ya majiji na miji vipande vya chupa, kopo, na karatasi au vipande vya mbao vinaweza kuchukuliwa katika sehemu ambapo vinakusanywa na kutumika upya na watu wanaweza kulipwa kwa takataka wanazo kusanya na kuzipeleka katika mahali husika.

Imetokana na Taitz, L. et al New Successful English, Learner’s Book, Oxford University Press