ဂျာနယ်များ၏ မတူညီသောပုံစံ များ
သင့်တွင် တက္ကသိုလ်ဂျာနယ်တစ်စောင်ရှိနိုင်ပါသည်။ လုပ်ဖော်ကိုင်ဖက်များသည် ၎င်းတို့၏ ဆွေးနွေးပွဲမှတ်တမ်းများကို ထုတ်ဝေနိုင်ပါသည်။ လက်ရှိတွင် မည်သည့် ထုတ်ဝေမှုပုံစံများကို သင်အသုံးပြုနေပါသလဲ။ တက္ကသိုလ်တွင် လုပ်ကိုင်ဆောင်ရွက်သော သုတေသန များအား အထူးသတ်မှတ်ချက်များဖြင့် (သို့) သီးသန့်လိုင်စင်တစ်ခုဖြင့် ထုတ်ဝေပါသလား။ တက္ကသိုလ်တွင် လုပ်ကိုင်ဆောင်ရွက်သော သုတေသနများအား ထုတ်ဝေရာတွင် သင်ပါဝင်ပတ်သက်ပါက စာတမ်းများကို မထုတ်ဝေမီ မည်သည့်အဆင့်များကို ဖြတ်သန်းရပါသလဲ။
‘ပိတ်ထားသော(closed)’ နှင့် 'လွတ်လပ်စွာ ရယူအသုံးပြုနိုင်သော(open access) ဂျာနယ်များကြားမှ ကွာခြားချက်အား အသေးစိတ်လေ့လာကြပါစို့။ ဆောင်းပါးတစ်ခုကို လက်ခံဖော်ပြနိုင်ခြင်း ရှိ၊ မရှိ စဉ်းစားနိုင်ရန်နှင့် တခြားပညာရှင်များက ဝေဖန်အကဲဖြတ်နိုင်ရန် ဂျာနယ်တစ်ခုထံ တင်သွင်းသည့်အခါ ဘာဆက်ဖြစ်ပါသလဲ။
‘ပိတ်ထားသော(closed)’ ဂျာနယ်များ
ပညာရှင်များ ဝေဖန်အကဲဖြတ်သည့်အဆင့်ကိုဖြတ်ကျော်နိုင်သည့်ဆောင်းပါးများထဲမှ အချို့သည် ဂျာနယ်တွင်ဖော်ပြရန် ကမ်းလှမ်းခံရပါသည်။ ဂျာနယ်သည် မူလလက်ရာရှင်အား ၎င်း ၏ဆောင်းပါးရွေးချယ်ခံရကြောင်း အကြောင်းကြားမည်ဖြစ်ပြီး ပုံမှန်အားဖြင့် မူလလက်ရာရှင်သည် ဂျာနယ်ထံ စာပေနှင့်အနုပညာမူပိုင်ခွင့် (သို့မဟုတ် ဂျာနယ်နှင့် သီးသန့်ပုံနှိပ်ထုတ်ဝေခြင်းစာချုပ်ချုပ်ရန် သဘောတူညီချက်) ကို လွှဲပြောင်းရန်လိုအပ်သည်။ ထိုသတ်မှတ်ချက်များအားလက်ခံခြင်းဖြင့် မူလလက်ရာရှင်သည် ဂျာနယ်အား မူပိုင်ခွင့်အရ ဖြစ်သည့်သီးသန့်အခွင့်အရေးများရရှိစေရန် ခွင့်ပြုပေးလိုက်ပါသည်။ ဆိုလိုသည်မှာ ယခုအချိန်တွင် မူလလက်ရာရှင်မဟုတ်ဘဲ ဂျာနယ်က မူပိုင်ခွင့်ကိုင်ဆောင်သူဖြစ်သောကြောင့် ဥပဒေအရ မူပိုင်ခွင့်ရရှိသူများအားပေးထားသည့် များစွာသော အခွင့်အရေးများဖြင့် ရယူသုံးစွဲမှုနှင့် ပြန်လည်အသုံးချမှုစည်းကမ်းချက်များအား ကန့်သတ်နိုင်ပါသည်။
ဂျာနယ်များသည် သိပ္ပံပညာရပ်ဆိုင်ရာသုတေသနများတွင် လက်တွေ့အခွင့်အရေးကိုင်ဆောင်သူများ(de facto rights holders) ဖြစ်လာကြသည့်အတွက် တက္ကသိုလ်စာကြည့်တိုက်များ၊ သုတေသနအဖွဲ့အစည်းများနှင့် အများပြည်သူများက ယင်း အကြောင်းအရာ၊ အချက်အလက်များအား သုံးစွဲခွင့်ရနိုင်ရန် လိုင်စင် ချပေးသည့်သူများဖြစ်ကြပြီး ် များသောအားဖြင့် ကြီးမားများပြားသောအခကြေးငွေဖြင့် အသုံးပြုခွင့်ပေးခြင်းဖြစ်သည်။ ယင်းက အကျိုးအမြတ်ယူသည့်ထုတ်ဝေသူများက ှ ပညာရှင်မျာ ှ မူလထုတ်ဝေထားသည့် သိပ္ပံပညာရပ်ဆိုင်ရာနှင့်ပညာရပ်ဆိုင်ရာမှတ်တမ်းအား ရယူအသုံးပြုနိုင်မှုကို ပြန်ရောင်းချသော သံသရာ တစ်ခုဖြစ်လာစေပါသည်။
ထုတ်ဝေခြင်းဆိုင်ရာ တားမြစ်သက်တမ်းကုန်သွားလျှင်ပင် (ပုံမှန်အားဖြင့် ထုတ်ဝေသူများက သီးသန့်ဖြစ်သော ထုတ်ဝေခြင်းဆိုင်ရာ အခွင့်အရေးများ ရရှိသည့်ကာလမှာ ၆ လမှ ၁၂ လ) အများအားဖြင့် အစိုးရရန်ပုံငွေထောက်ပံ့ထားသည့် သိပ္ပံနည်းကျသုတေသနအား ရယူသုံးစွဲခွင့်မှာ ကန့်သတ်ချက်ရှိနေပြီး တက္ကသိုလ်မှ အချက်အလက်စုဆောင်းရာနေရာများသို့ သင့်တော်မှန်ကန်စွာ တင်သွင်းထားသည့် ဆောင်းပါးများကိုသာ အသုံးပြုသူများအား ဖတ်ခွင့်ပြုထားသည်။ နောက်ဆုံးတွင် အစိုးရရန်ပုံငွေဖြင့် ထောက်ပံ့ထားသော ပညာရပ်ဆိုင်ရာမှတ်တမ်းများအား အများပြည်သူ၏ ရယူသုံးစွဲနိုင်မှုမှာ စံချိန်စံညွှန်းမပြည့်မီဘဲ သိပ္ပံပညာရပ်ဆိုင်ရာနယ်ပယ်တွင် တိုးတက်မှုသည် ယင်း၏ အလားအလာအဆုံးအစွန်သို့ မရောက်ရှိတော့ပေ။
လွတ်လပ်စွာ ရယူအသုံးပြုနိုင်သော (Open access) ဂျာနယ်များ
လွတ်လပ်စွာ ရယူအသုံးပြုနိုင်သော (Open Access) ဂျာနယ်များသည် ဘာသာရပ် နယ်ပယ်တူ တခြားကျွမ်းကျင်ပညာရှင်များက စာတမ်းများကို စစ်ဆေးအကဲဖြတ်ပြီးနောက် အတည်ပြုကာ တစ်ကမ္ဘာလုံးတွင် လွတ်လပ်စွာ အခမဲ့ ရယူအသုံးပြုနိုင်စေပါသည်။ လွတ်လပ်စွာ ရယူအသုံးပြုနိုင်သော ဂျာနယ်အများစုက စာတမ်းရှင်များကို ကန့်သတ်ချက်များ မရှိဘဲ မူပိုင်ခွင့် ထိန်းသိမ်းထားခွင့် ပြုပါသည်။ ထို့နောက် စာတမ်းရှင်များက ထုတ်ဝေသူကို စာတမ်းများ ထုတ်ဝေဖော်ပြနိုင်ရန် တစ်ဦးတည်မူပိုင် မဟုတ်သော ထုတ်ဝေခွင့်များ (သို့မဟုတ် ပထမဆုံးအကြိမ် ထုတ်ဝေခွင့်) ကို ပေးနိုင်ပါသည်။ နိုင်ငံအများအပြားတွင် သုတေသနတွေ့ရှိချက်များအား အများပြည်သူမှ ရယူသုံးစွဲနိုင်စေရန် ငွေကြေးထောက်ပံ့ သူက ပြဋ္ဌာန်းနိုင်ပါသည်(ဥပမာ CC လိုင်စင်တစ်ခုဖြင့်) ဆိုလိုသည်မှာ မူပိုင်ခွင့်များကို အကျိုးအမြတ်ယူသည့်ထုတ်ဝေသူများအား မပေးဘဲ သုတေသနပညာရှင်များက ထိန်းသိမ်းထားပါသည်။ သို့မဟုတ် အစကပင် CC BY ကဲ့သို့ လွတ်လပ်သော open access လိုင်စင်ဖြင့် ထုတ်ဝေထားသည့် 'ရွှေရောင်' open access ဂျာနယ်တစ်ခုကို သုတေသနပညာရှင်များမှ ရှာဖွေရမည်ဖြစ်သည်။
မည်သည့်နည်းဖြင့်ဖြစ်စေ ၎င်းတို့၏လက်ရာကိုလက်ခံလိုက်သောအခါတွင် ၎င်းတို့၏သုတေသနဆောင်းပါးများအတွက် အခွင့်အရေးအချို့ (သို့) အားလုံးကို သုတေသီများမှ ရရှိမည်ဖြစ်ပြီး open လိုင်စင်များအရ ထုတ်ဝေဖော်ပြရန်ခွင့်ပြုကာ ရေရှည်သုံးစွဲခွင့်ရရှိရန်နှင့်ထိန်းသိမ်းစောင့်ရှောက် ရန် မော်ကွန်းတိုက်တစ်ခုတွင် ၎င်းတို့၏ဆောင်းပါးများအား အပ်နှံနိုင်ပါသည်။ ထိုသုတေသနကို ရယူလေ့လာ ရန်နှင့် ပြန်လည်အသုံးပြုရန် နောက်ပိုင်းအသုံးပြုသူများအား တရားဝင်ခွင့်ပြုချက်များ ပေးထားပါသည်။ လွတ်လပ်စွာ ရယူအသုံးပြုနိုင်စေသော (open access) စနစ်၏ယခုအမျိုးအစားသည် မူလရည်ရွယ်ချက်ဖြစ်သော သိပ္ပံပညာဆိုင်ရာအလုပ်များကို လုပ်ဆောင်ခြင်း နှင့် ရလဒ်များကို ပညာရပ်ဆိုင်ရာ ထုတ်ဝေရေးဖြစ်စဉ်မှတဆင့် လွတ်လပ်စွာ ဝေမျှခြင်းတို့နှင့် ပိုမိုသင့်တော်ပါသည်။
အချုပ်အားဖြင့်ဆိုရပါမူ လွတ်လပ်စွာ ရယူအသုံးပြုနိုင်စေသော (open access) ံနည်းလမ်းသည် ပိုမို ထိရောက်ပြီး သာတူညီမျှဖြစ်က အကုန်အကျသက်သာသည့်အပြင် ပူးပေါင်းဆောင်ရွက်မှုကိုလည်း ပိုမိုအားကောင်းစေပါသည်။
လွတ်လပ်စွာရယူသုံးစွဲနိုင်ခြင်း (open access) ဆိုသည်မှာ အဘယ်နည်း။